Święty Dominik przyszedł na świat około 1170 roku w miejscowości Caleruega w Hiszpanii. Pochodził ze szlacheckiego rodu Guzmanów. Jego imię wywodzi się od łacińskiego dominicus, co znaczy „Pański, należący do Boga”. Od najmłodszych lat przeznaczony był do stanu duchownego.
W 1196 r. Dominik przyjął święcenia kapłańskie, po ukończeniu studiów teologicznych w Salamance. Wkrótce został mianowany kanonikiem katedry w Osmie, a pięć lat później wiceprzewodniczącym kapituły.
W 1203 r. Dominik towarzyszył biskupowi Dydakowi z Azevedo, w podróży do Niemiec, gdzie wspólnie przygotowali ślub syna króla Kastylii z księżną Marchii. W czasie drogi w południowej Francji spotkali wysłanników papieskich (legatów), powołanych do zwalczania herezji albigensów i waldensów. Dominik oraz biskup Dydak postanowili dołączyć do nich i oddać się pracy nad nawracaniem odszczepieńców. Wspólnie chodzili od miasta do miasta, od wioski do wioski, aby dyskutować z nimi, prostować błędne poglądy i wyjaśniać prawdziwą naukę Pana Jezusa. Papież Innocenty III zatwierdził ich formę pracy apostolskiej. Udało im się nawrócić pewna liczbę kobiet spośród albigensów i założyli dla nich klasztor w Prouille w Langwedocji. Był to pierwszy klasztor dominikanek. Życie w nim zostało oparte na całkowitym ubóstwie.
Niebawem biskup Dydak musiał powrócić do swojej diecezji w Hiszpanii. Wówczas do Dominika dołączyło 11 cystersów. Z nich właśnie powstał zalążek nowej rodziny zakonnej w 1207 r. W tym samym roku papież ogłosił oficjalną krucjatę przeciwko albigensom i waldensom. Mimo wojny Dominik i jego towarzysze wytrwale głosili swoje kazania.
Oficjalnie Zakon Kaznodziejski – dominikanów powstał w 1215 r. W Tuluzie utworzono pierwszy klasztor. W 1218 r. zakon zatwierdził papież Honoriusz III. Dominikanie przyjęli za podstawę regułę św. Augustyna i konstytucje norbertanów. Św. Dominik założył również zakon żeński, aprobowany przez Honoriusza III dwa lata później.
W latach 1217-1218 Dominik przebywał w Rzymie, a przez następny rok prowadził wizytacje już założonych klasztorów – od Włoch poprzez Francję i Hiszpanię. Po drodze przyjmował nowych członków i erygował nowe domy. Wyczerpany pracą w prymitywnych warunkach wrócił do Bolonii. Jego ostatnie słowa brzmiały: „Miejcie miłość, strzeżcie pokory i nie odstępujcie od ubóstwa”. Odszedł do Pana 6 sierpnia 1221 r., w święto Przemienienia Pańskiego. Został pochowany w kościele klasztornym w Bolonii. Został zaliczony w poczet świętych w 1234 r. przez papieża Grzegorza IX. Kult św. Dominika rozpoczął się zaraz po jego śmierci. Jest uważany za apostoła różańca.
Głównym celem Zakonu Kaznodziejskiego było głoszenie słowa Bożego i zbawianie dusz. Dominikanie od początku działali jako misjonarze, co było swoistą nowością, ponieważ wcześniej ewangelizacja należała do obowiązków biskupów. Dominik zmienił tę tradycję w wyniku wizji, w której apostoł Piotr podał mu laskę wędrownego kaznodziei, a apostoł Paweł księgę Ewangelii, mówiąc: „Idź i głoś, po to zostałeś posłany”. Potem Dominik zobaczył swych synów ruszających po dwóch w świat, by głosić kazania. Od tej pory rozsyłał braci w różne regiony. Zwykł mówić: Ziarno rozsiane wydaje owoc, ale gdy je zgromadzić w jednym miejscu - gnije.
Założyciel wymagał od zakonników ścisłego ubóstwa, panowania nad sobą i daleko idącego posłuszeństwa. Na kapitule generalnej w 1222 r. przyjęto do reguły artykuł, że zakon nie może posiadać na własność stałych dóbr, ale ma żyć wyłącznie z ofiar. W ten sposób zakon wszedł do rodziny zakonów żebrzących, jakimi byli w XIII w. m.in. franciszkanie, augustianie, karmelici.
Wspomnienie liturgiczne św. Dominika obchodzone jest 8 sierpnia. W ikonografii ukazuje się o w dominikańskim habicie. Do jego atrybutów należą: gwiazda sześcioramienna, infuła, lilia (czasami złota), księga, podwójny krzyż procesyjny, pastorał, pies w czarne i białe łaty trzymający pochodnię w pysku (symbol zakonu: Domini canes – „Pańskie psy”; sierść psa nawiązuje do koloru habitu dominikańskiego, pochodnia zaś oznacza płomienność Bożej Miłości głoszonej przez dominikanów), różaniec.
Patronat
Św. Dominik jest patronem Zakonu Kaznodziejskiego i Zakonu Dominikanek Klauzurowych, a także miast: Bolonii, Kordoby i Rzymu.
