Relikwiami (łac. reliquiae – resztki, szczątki) nazywa się doczesne szczątki świętych, a także przedmioty ściśle z nimi związane (np. ich ubrania, listy itp.). W Kościele rzymskokatolickim zazwyczaj umieszczane są pod stałymi ołtarzami. Przypisuje się im własności cudotwórcze i wiąże się z nimi nadzieje na wstawiennictwo u Boga. Wierni mogą czcić jednak tylko te relikwie, których autentyczność jest potwierdzona przez władze Kościoła. Z kultem relikwii można się spotkać także w prawosławiu.
Relikwie przechowuje się w specjalnym pojemniku, zwanym relikwiarzem. Jest on wykonywany z drogocennych materiałów i może przyjmować różne kształty (np. skrzynki, puszki, krzyża).
Istnieje trójstopniowy podział relikwii na:
- relikwie pierwszego stopnia – to ciało lub szczątki, które pozostały z ciała świętego.
- relikwie drugiego stopnia – to przedmioty związane z osobą świętego za jego życia ziemskiego.
- relikwie trzeciego stopnia – to przedmioty, które stały się relikwiami poprzez dotknięcie właściwych relikwii, pierwszego lub drugiego stopnia (np. płótno, w które zawijano relikwie).
Osobną kategorię stanowią relikwie związane bezpośrednio z osobą Chrystusa, np. fragmenty Krzyża, całun, kolce korony cierniowej. Kościół zaleca, aby nie łączyć w jednym relikwiarzu relikwii odnoszących się do Chrystusa z relikwiami odnoszącymi się do świętych.
Wśród form czci relikwii można wyróżnić: ucałowanie, zdobienie ich światłami i kwiatami, udzielanie nimi błogosławieństwa, noszenie ich w procesji. Są także zanoszone do chorych, by duchowo wesprzeć i umocnić ich błaganie o uzdrowienie. Należy jednak wystrzegać się wystawienia relikwii świętych na ołtarzu, gdyż jest on zarezerwowany dla Ciała i Krwi Jezusa Chrystusa.
Obecnie Kodeks Prawa Kanonicznego mówi o relikwiach w kanonie 1190: § 1. Nie godzi się sprzedawać relikwii. § 2. Relikwie znaczne i inne doznające wielkiej czci ze strony wiernych, nie mogą być w jakikolwiek sposób ważnie alienowane ani też na stałe przenoszone bez zezwolenia Stolicy Apostolskiej.
W Polsce do najsłynniejszych należą relikwie Św. Wojciecha, przechowywane w skarbcu katedry w Gnieźnie, i Św. Stanisława ze Szczepanowa, znajdujące się w skarbcu katedralnym na Wawelu w Krakowie.
Kult relikwii
Kult relikwii spotykamy już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Wyrósł on przede wszystkim z pobożności ludowej. Początkowo dotyczył tylko męczenników, gdyż tylko im oddawana była cześć jako świętym (kult wyznawców pojawił się w IV w). W pochodzącym z II wieku piśmie „List Kościoła w Smyrnie o śmierci św. Polikarpa” zostały wymienione trzy powody przechowywania kości zmarłego biskupa. Według autora miały one bowiem:
1) uświęcać miejsce, w którym spoczywają;
2) pobudzać do czci jego osoby;
3) zachęcać wiernych do życia na wzór świętego, włącznie z męczeństwem, gdy zajdzie taka potrzeba.
Należy przy tym pamiętać, że okresie prześladowań rozpowszechnił się w Kościele zwyczaj gromadzenia się wiernych wokół grobu męczennika w rocznicę jego śmierci i odprawiania przy nim Eucharystii. Grób męczennika był zatem postrzegany jako miejsce święte, w którym w sposób szczególny działa uświęcająca moc Boża. Taki pogląd stanowił silną postawę dla czci relikwii.
Historia relikwii rozpoczyna się na dobre w IV wieku. Wówczas pojawiła się tradycja umieszczania zmarłych jak najbliżej grobu męczennika, a gdy zabrakło wokół niego miejsca, groby opróżniano, a kości składano do wspólnej mogiły. Z kolei jeśli miasto nie miało „swojego” męczennika, to sprowadzało relikwie z innej miejscowości. Zaczęto dzielić ciała ówczesnych świętych i handlować szczątkami, co spotkało się ze sprzeciwem cesarza Teodozjusza, który w jednym ze swoich edyktów zabronił takich praktyk. Zakaz nie był przestrzegany; szczególnie na Wschodzie relikwie dzielono nagminnie. Co więcej, jeśli relikwii nie dało się kupić, to je wykradano. Posiadanie relikwii wiązało się i wiąże do dziś z prestiżem.
Największy rozkwit kultu relikwii nastąpił w średniowieczu. Wówczas na skutek wypraw krzyżowych ożywił się handel nimi. Kościół miał problemy z kontrolą ich autentyczności i Europę zalała fala fałszywych relikwii. Ich weryfikacja leżała w kwestii biskupów i opatów. W przypadku wątpliwości radzono, aby zachować wszystkie relikwie, by nie stało się tak, że wyrzuci się prawdziwe, a fałszywe zostaną. Relikwie zaczęła w tym czasie otaczać także aura magiczna. Pełniły one rolę talizmanów chroniących przed chorobami i wszelkimi kataklizmami. Ponadto pokaźny zasób relikwii sprawiał, że do danej miejscowości przybywało więcej pielgrzymów, co miało znaczny wpływ na jej dobrobyt.
Kult relikwii został zatwierdzony przez Sobór Trydencki (1545-1563 r.), wcześniej był on regulowany przez synody lokalne. W czasach renesansu został on poddany ostrej krytyce, bowiem Kościoły powstałe w wyniku reformacji, odrzucając kult świętych, odrzuciły również kult relikwii.
Współcześnie znaczenie relikwii osłabło i nie absorbują one już tak wielu wierzących. Nadal jednak są eksponowane i pozostają przedmiotem czci, niemniej Kościół kładzie większy nacisk na heroiczność cnót i przykład życia świętych niż na ich szczątki. Jednakże „Konstytucja o liturgii świętej Soboru Watykańskiego II” (1963) potwierdza tradycję Kościoła, w której oddaje cześć świętym oraz otacza szacunkiem ich autentyczne relikwie i wizerunki.
Kult relikwii nie występuje tylko w chrześcijaństwie. Buddyści adorują ząb Buddy, który znajduje się w świątyni na Sri Lance. Natomiast muzułmanie pielgrzymują do świątyni Kaaba w Mekce, by oddać hołd kamieniowi Hadżar, który został tam przyniesiony przez archanioła Gabriela i posiada właściwości „wchłaniania” grzechów pątników.