Geneza i cechy powieści awangardowej
Powieść awangardowa ukształtowała się na początku XX wieku jako jeden z gatunków literatury awangardy. Wyodrębniła się ona w obrębie takich kierunków, jak ekspresjonizm czy surrealizm. Powieść ta posiada różnorodne realizacje, choć można tu wyróżnić pewne cechy wspólne. Przede wszystkim gatunek ten zrywa z wyznacznikami literatury realistycznej, a więc zniekształceniu ulegają kategorie takie, jak fikcja werystyczna, spójność akcji, logika przyczynowo-skutkowa wydarzeń. Świat przedstawiony powieści awangardowej organizują groteska, oniryzm czy surrealizm. Forma tego gatunku jest nośnikiem treści i odzwierciedla filozoficzno-egzystencjalne założenia autora.
Przedstawiciele
W literaturze światowej do najwybitniejszych przedstawicieli tej nowatorskiej prozy należały powieści Franza Kafki („Proces”, „Zamek”) czy Michaiła Bułhakowa („Mistrz i Małgorzata”).
W literaturze polskiej największymi awangardzistami prozy byli Witkacy, Bruno Schulz i Witold Gombrowicz. Każdy z nich stworzył nieco inny typ powieści awangardowej. U Witkacego w utworach takich, jak „Pożegnanie jesieni” czy „Nienasycenie” na pierwszy plan wysuwa się fantastyka historiozoficzna. Dużą rolę odgrywa tu erotyka będąca nośnikiem głębszych sensów psychologicznych. Z kolei proza Schulza przedstawia świat zdominowany przez tendencje oniryczne. „Sanatorium pod klepsydrą” a także „Sklepy cynamonowe” (mimo że opowiadania) to proza wizyjna, odwołująca się do rzeczywistości mitu i psychologii głębi. Deformacja świata odbywa się tu za pomocą choroby i brzydoty.
Z kolei powieści Gombrowicza („Pamiętnik z okresu dojrzewania”, „Ferdydurke”, „Trans-Atlantyk”, „Pornografia”, „Kosmos”) stanowią przykład oryginalnej filozofii Formy znajdującej odzwierciedlenie w budowie świata przedstawionego. Język tego pisarza, w przeciwieństwie np. do niezwykle zmysłowego języka Schulza, jest konstrukcją groteskowo-kolokwialną i jednocześnie nośnikiem sensów filozoficznych. Awangardowość Gombrowicza polega jednak przede wszystkim na jego pasji stylizacyjnej rozciągającej się od niewinnego pastiszu po parodię i trawestację. Tym samym mamy tu do czynienia z nieustanną grą z literaturą, czytelnikiem i Formą.