Powieść-parabola jako osobny gatunek wyodrębniła się w XX wieku. Geneza tej formy sięga jednak czasów starożytnych. Parabola to inaczej przypowieść, a więc gatunek biblijny, w którym sens dosłowny jest maską sensu metaforycznego (często alegorycznego, dydaktycznego czy moralistycznego).
Parabola w literaturze - co to jest?
Parabola to inaczej przypowieść, a więc gatunek biblijny, w którym sens dosłowny jest maską sensu metaforycznego.
Parabola stopniowo ewoluowała od zjawiska wyróżnianego w obrębie większej całości do samodzielnego gatunku literackiego. Istnieje wiele odmian prozy parabolicznej, w zależności od poruszanej przezeń tematyki. Mówi się więc o paraboli filozoficznej, historycznej czy politycznej. Najnowsze badania nad parabolą optują jednak za przekonaniem, że parabola to pewien sposób ukształtowania tekstu, który może łączyć się z różnymi gatunkami, dlatego np. Anna Martuszewska proponuje, by mówić raczej o paraboliczności w prozie XX wieku. Zjawisko to charakteryzuje się specyficzną konstrukcją świata przedstawionego, czasu i postaci.
Mamy tu więc do czynienia z uniwersalizacją czasoprzestrzeni (brak konkretyzacji), a bohaterowie często noszą jedynie imiona, inicjały lub pseudonimy, co pozbawia ich indywidualizmu. Ponadto miejsce akcji często ma charakter metaforyczny, odwołujący się np. do konstrukcji labiryntu, np. zamek, więzienie, biblioteka itp. Czasoprzestrzeń ulega również wyraźnej mityzacji, często w odmianie stylizacji biblijnej. W paraboli fabuła ma charakter pretekstowy, jest jedynie nośnikiem sensów ogólnych.
Przykłady paraboli w literaturze - utwory i ich autorzy
Parabole filozoficzno-egzystencjalne
Przykładami parabol filozoficzno-egzystencjalnych są powieści:
- Franza Kafki („Proces”, „Zamek”),
- Alberta Camusa („Dżuma”, „Upadek”),
- Williama Goldinga („Władca much”),
- Gabriela Garcii Marqueza („Sto lat samotności”) czy
- Jose Saramago („Miasto ślepców”, „Wszystkie imiona”).
Parabole polityczne
Parabolami politycznymi (ale też filozoficznymi) są utwory Jerzego Andrzejewskiego („Ciemności kryją ziemię”, „Bramy raju”).
Parabole historyczne
Znane parabole historyczne, w których dostrzega się analogię pomiędzy teraźniejszością i przeszłością to natomiast cykl Wacława Berenta „Opowieści biograficzne” czy Teodora Parnickiego „Srebrne orły”.
Paraboliczność stała się szczególnie znamienna dla powieści historycznych okresu PRL-u, np. prozy Władysława Lecha Terleckiego (pentalogia o powstaniu styczniowym), Kazimierza Brandysa („Wariacje pocztowe”), Hanny Malewskiej („Apokryf rodzinny”).