Powieść psychologiczna – geneza
Literackie zaczątki powieści psychologicznej sięgają czasów pogranicza starożytności i średniowiecza. To właśnie wówczas ukazywały się pierwsze teksty, których głównym zadaniem było ukazywanie emocji i przemyśleń podmiotów mówiących. Często miały one charakter autobiograficzny, jak np. „Wyznania” św. Augustyna z Hippony pochodzące z IV w. n.e.
W oświeceniu wielką popularnością cieszyła się powieść sentymentalna, analizująca wnętrze stany bohaterów, ich przeżycia, emocje oraz więzi i relacje z innymi ludźmi. Romantyzm również zaowocował zainteresowanie psychologią – kreowani wtedy bohaterowie wyróżniali się bogatym życiem wewnętrznym, w który wgląd otrzymywał czytelnik.
Nowoczesna powieść psychologiczna powstała w XIX stuleciu. Za jednego z jej ojców uznaje się Fiodora Dostojewskiego – autora m.in. „Zbrodni i kary”. Duży wpływ na kształtowanie się późniejszych tendencji w prozie psychologicznej miała psychoanaliza, zapoczątkowana przez genialnego psychiatrę Zygmunta Freuda.
Powieść psychologiczna - cechy i założenia
Powieść psychologiczna koncentruje się przede wszystkim na bohaterach. Ich działania, wybory, decyzje i sposoby odczuwania niemalże nie mają przed czytelnikiem tajemnic. Najwięcej miejsca zajmują opisy ich życia wewnętrznego ze szczególnym uwzględnieniem rozterek, przemyśleń, niepokojów.
Fabuła powieści psychologicznych ma często konstrukcję asocjacyjną (skojarzeniową) i można wyodrębnić w niej dwa czasy: obiektywny (narrator) oraz subiektywny (bohater). Narrator występuje najczęściej w trzeciej osobie liczby pojedynczej, ale często posługuje się mową pozornie zależną, starając się jak najdokładniej ukazać przeżycia wewnętrzne postaci. Nie mniejsze znaczenie mają rozbudowane opisy oraz monologi wewnętrzne, w których bohaterzy sami odsłaniają swoje wnętrze.
Powieść psychologiczna modyfikowała nieco poetykę realistyczną. Podstawowym miejscem akcji był, rzecz jasna, dany świat, środowisko, lecz sposób, w jaki postrzegali je poszczególni bohaterowie, często zniekształcał ich obraz – w powieściach psychologicznych często pojawia się np. oniryczny nastrój, tzw. strumień świadomości albo też mają miejsce mroczne, trudne do zidentyfikowania wydarzenia.
Najczęściej celem powieści psychologicznych była refleksja nad kondycją ludzkości oraz jednostki, przyjrzenie się jej wadom i zaletom, poszukiwanie drogi prowadzącej ku poprawie sytuacji. U ich podstaw nierzadko stawały fundamentalne pytania egzystencjalne.
Powieść psychologiczna - najważniejsi twórcy i przykłady
Fiodor Dostojewski – „Zbrodnia i kara” (1866), „Bracia Karamazow” (1879-1880);
August Strindberg – „Spowiedź szaleńca” (1895);
Virginia Woolf – „Pani Dalloway” (1925);
Zofia Nałkowska – „Granica” (1935);
Maria Kuncewiczowa – „Cudzoziemka” (1935-1936).
Elementy powieści psychologicznej:
Stefan Żeromski „Ludzie bezdomni” (1900);
Marcel Proust – „W poszukiwaniu straconego czasu” (1911);
James Joyce – „Ulisses” (1922).