Nowela - geneza
Początki noweli sięgają zamierzchłych czasów, gdy opowieści przekazywano sobie jeszcze drogą ustną. Dotyczyły one głównie tematyki miłosnej lub przygodowej. Najbardziej znaczącym zbiorem spisanych tekstów tego typu była w starożytności „Milesiaka” Arystyda z Miletu.
Współczesna forma noweli ukształtowała się w epoce renesansu. Za sztandarowe dzieło tego okresu uznaje się „Dekameron” Giovanniego Boccacio.
Nowela pozytywistyczna - cechy i założenia gatunku
W dobie pozytywizmu nowele stały się utworami ściśle związanymi z ówczesną ideologią. Dzięki niewielkim rozmiarom, prostej (często jednowątkowej) fabule i wyraźnie zarysowanym bohaterom utwory te cieszyły się wielką popularnością. Dlatego też posiłkowano się nimi w procesie szerzenia nowych trendów myślowych.
Nowela to krótki utwór fabularny, który cechuje się jednowątkową fabułą (czasami tylko pojawiają się bardzo krótkie wątki epizodyczne), będącą często zbieżną z akcją (zawiązanie, punkt kulminacyjny, rozwiązanie) oraz wyraźnie zaznaczoną puentą.
Areną wydarzeń ukazywanych w nowelach pozytywistycznych była najczęściej wieś (pojawiają się także małe miasteczka, rzadziej wielkie ośrodki życia ludzkiego). Z tego też względu tematyka dzieł tego typu dotyczy wydarzeń prostych – codziennego życia. Prezentowani bohaterowie to przede wszystkim przeciętni ludzie, lecz na tle swojego środowiska często jawią się jako postacie wyjątkowe, szczególnie uzdolnione.
Narrator w nowelach występował głównie w trzeciej osobie liczy pojedynczej, można jednak odnaleźć także teksty pisane z perspektywy „ja”. Zazwyczaj był to narrator wszechwiedzący i często jawnie wartościował opowiadaną historię. Warto również zwrócić uwagę na mowę pozornie zależną, która często pojawiała się w nowelach. Dzięki tej metodzie czytelnik mógł chociaż przez chwilę patrzeć na świat oczyma bohatera.
O wielu nowelach polskiego pozytywizmu można powiedzieć, iż są utworami „grającymi na emocjach czytelnika”. Związane było to z częstym podporządkowywaniem ich najważniejszym założeniom światopoglądowym epoki. Pokazując ludzką biedę, cierpienie i ofiarność, miały one uzmysławiać konieczność przeprowadzenia odpowiednich reform. Nierzadko po prostu skłaniały czytelnika do refleksji nad losem danych jednostek i grup.
Najważniejsi autorzy nowel i ich dzieła
Bolesław Prus – „Antek” (1880), „Katarynka” (1880), „Kamizelka” (1882), „Z legend dawnego Egiptu” (1888); ostatnia szczególny przykład nowelistyki pozytywistycznej – akcja dzieła osadzona jest w przeszłości, lecz wyraźnie odnosi się ono do aktualnych problemów narodu;
Henryk Sienkiewicz – „Janko Muzykant” (1878), „Szkice węglem (1877), „Latarnik” (1881), „Sachem” (1889);
Eliza Orzeszkowa – „Z różnych sfer” (1879-1882);
Maria Konopnicka – „Dym” (1893), „Nasza szkapa” (1893), „Mendel Gdański” (1893) „Miłosierdzie gminy” (1898);
Stefan Żeromski – „Siłaczka” (1895), „Rozdziobią nas kruki i wrony” (1895).