Powieść tendencyjna - geneza
Powieść tendencyjna była gatunkiem literackim charakterystycznym dla polskiego pozytywizmu. Wraz z nadejściem nowej epoki zmianie uległ również obowiązujący światopogląd, a więc pożądane idee i wartości. Aby kształtować u ówczesnych określone cechy (patriotyzm, odpowiedzialność za siebie i innych, zamiłowanie do pracy itd.), sięgano właśnie po literaturę, tworząc utwory bardzo wyraźnie oddzielające dobro od zła i jawnie promujące wzorce postępowania.
Powieść tendencyjna - cechy i założenia
Nazwa gatunku pochodzi od łacińskiego słowa tendere – kierować. Takie było właśnie główne zadanie powieści tendencyjnej – miała ona wskazywać czytelnikom właściwą drogę, podsuwać określone rozwiązania, dostarczać wartościowe wzorce, w odpowiedni sposób kształtując ich postawy. Dzieła tego typu podporządkowane były pewnym ideom i hasłom programowym (np. „Marta” – emancypacja kobiet).
Powieść tendencyjna nie pokazywała bohaterów o złożonej i psychice, rozdartych pomiędzy równorzędnymi racjami. Koncentrowała się na bardzo wyraźnym odróżnieniu rzeczy wartościowych od niewiele znaczących, niewartych uwagi. Prezentowane postaci często ukazywane były w sposób schematyczny – reprezentowały albo właściwe podejście (sukces, nagroda), albo szczytne idee promowane w powieści były im obce (porażka, rozczarowanie).
Narrator powieści tendencyjnej był trzecioosobowy i wszechwiedzący. Dzieła te zawierają wiele jego spostrzeżeń, przemyśleń i sądów (ocen). Otwarcie sympatyzuje on z pozytywnym bohaterem, chwaląc jego postępowanie lub przestrzegając przed konsekwencjami, gdy staje się ono niewłaściwe.
Powieść tendencyjna w swoich założeniach miała docierać do jak największej liczby odbiorców (stąd stosowane w niej uproszczenia na wielu płaszczyznach), wpływać na ich działanie i postawy życiowe. Stała się ona szczególnie cennym narzędziem „poprawiania świata” dla pozytywistów.
Powieść tendencyjna - twórcy i przykłady
Eliza Orzeszkowa – „ Na prowincji” (1870), „Marta” (1873);
Michał Bałucki – „Siostrzenica księdza proboszcza” (1872);
Andrzej Pług – „Oficjalista” (1866-1867).