Geneza baśni
Baśnie towarzyszą ludzkości niemal od zarania dziejów. Najstarsze z nich pochodzą z literatury indyjskiej i datowane są na pierwsze stulecia naszej ery, lecz najpewniej istniały one znacznie wcześniej, a przekazywane były drogą ustną.
Baśnie powstawały na kanwie wierzeń ludowych, mitologii, przekonania o ciągłej łączności świata realnego z magicznym, nadprzyrodzonym. Gatunek ten bardzo szybko zadomowił się w literaturze pięknej i popularnej, ciesząc się olbrzymią popularnością.
Cechy i założenia baśni
Władimir Propp – przedstawiciel rosyjskiej szkoły formalistów (literaturoznawców, którzy odchodzili od pozytywistycznych metod badań tej gałęzi twórczości na rzecz wewnętrznych właściwości dzieła) – wykazał, iż wszystkie baśnie znane ludzkości opierają się na tych samych schematach. W „Morfologii bajki” (choć w tytule pojawiają się tylko bajki, autor zajmował się także baśniami) przedstawił najważniejsze funkcje i postaci w tych utworach, wykazując, iż kolejne teksty są po prostu ich różnymi kombinacjami. Jakie znaczenie mają jego badania? Z punktu widzenia odbiorcy tekstów bajek i baśni można stwierdzić, że zawarte są w nich fundamentalne wartości, prawa, pragnienia i dążenia ludzkie oraz że baśnie odwzorowują najbardziej pierwotne mechanizmy funkcjonowania świata.
Brunon Bettelheim także prowadził badania nad baśniami, jednak nie koncentrował się on na formie, ale na wypowiedzi tego rodzaju dzieł. Doszedł do wniosków, iż baśnie przedstawiają problemy egzystencjalne w sposób przystępny dla najmłodszych odbiorców, wspierając ich w procesie dojrzewania i kształtowania własnego światopoglądu.
Baśń jest fabularyzowanym utworem narracyjnym. Często pojawiają się w niej istoty nadprzyrodzone, które mogą zarówno pomagać, jak i wyrządzać ludziom krzywdę. Fabuła baśni najczęściej dotyczy zmagań bohatera ze złem, które może być upostaciowione, ale może także przybrać formę abstrakcyjną (np. chciwość, zawiść itp.).
Najczęściej baśnie kończą się zwycięstwem dobra nad złem, co wprowadza stałą hierarchię wartości i uporządkowuje świat. Postacie negatywne zazwyczaj ponoszą surową karę za swoje postępowanie, a dobre zdobywają nagrodę (np. serce księżniczki, skarb). W ten sposób realizuje się także dydaktyczny aspekt baśni, które uczą właściwych sposobów postępowania, chwalą działania dobre, choć nie zawsze przynoszące natychmiastowe efekty.
Najważniejsze dzieła i autorzy baśni
„Pańćatantra” (indyjski zbiór baśni datowany na okres od II do IV wieku),
„Baśnie z tysiąca i jednej nocy” (osnute na arabskich legendach, pochodzą z ok. X stulecia),
„Bajki Babci Gąski” (Charles Perault – 1697),
„Baśnie braci Grimm” (1812 r.),
„Baśnie” Hansa Christiana Andersena (publikowane z różną intensywnością w latach 1835-1872).