Powieść historyczna - geneza
Nowoczesna powieść historyczna narodziła się w XIX stuleciu, jednak jej początków badacze doszukują się już w starożytnych eposach, których akcja rozgrywa się na tle ważnych i znaczących wydarzeń dziejowych („Iliada”, „Eneida” itp.) oraz w średniowiecznych romansach rycerskich. Za ojca tego gatunku uważa się Waltera Scotta – wybitnego szkockiego powieściopisarza. W swoich dziełach łączył on realia historyczne z fantastyką wywodzącą się głównie z folkloru.
Zarówno epoka romantyzmu, jak i pozytywizmu w Polsce przyniosły żywe zainteresowanie czasami przeszłymi, co odnowiło popularność tego gatunku. W pozytywizmie np. nacisk kładziono głównie na realizm dzieła i jego wartości poznawcze, dlatego też starannie przedstawiano tło historyczne, ukazując konkretne wydarzenia i punkty zwrotne.
Powieść historyczna - cechy i założenia
Narrator powieści historycznej opowiadał głównie w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Był wszechwiedzący, zaś szczególnie dobrze orientował się w najważniejszych wydarzeniach historycznych i ich konsekwencjach. Na tle określonej, starannie i szczegółowo ukazanej epoki przedstawiano zazwyczaj bohaterów fikcyjnych. Ich losy były ściśle związane z mającymi miejsce wydarzeniami.
Często pod maską historycznych realiów ukazanych w dziele kryła się krytyka pewnych aspektów życia współczesnego. Poprzez wyraźnie zarysowane zbieżności pomiędzy epokami pisarze omijali cenzurę i w sposób zawoalowany dawali wyraz swojemu niezadowoleniu.
Najczęściej mówi się o dwóch rodzajach powieści historycznej. Pierwszy z nich reprezentuje twórczość Aleksandra Dumasa, który w określonych realiach przeszłości umiejscawiał fikcyjnych bohaterów, na pierwszy plan wysuwając ich perypetie i przeżycia.
Drugi typ w polskiej literaturze reprezentowany był przez Józefa Ignacego Kraszewskiego, a polegał on na jak najdokładniejszym i najpełniejszym oddaniu specyfiki danej epoki.
Szczególne miejsce zajmuje w tym kontekście twórczość Henryka Sienkiewicza, który swobodnie poruszał się pomiędzy oboma rodzajami powieści, przedstawiając zarówno wspaniałe przygody wykreowanych przez postaci, jak i ukazując najważniejsze wydarzenia historyczne i umieszczając w swoich dziełach krytykę oraz przemyślenia ich dotyczące.
W wielu powieściach historycznych czytelnik może spotkać się ze stylizacją językową (np. „Krzyżacy” Sienkiewicza). Dzięki takiemu zabiegowi autorowi udawało się uzyskać jak najwierniejszy i najbardziej prawdopodobny obraz opisywanych czasów.
Układ fabularny tego typu dzieł najczęściej miał konstrukcję przyczynowo-skutkową, ściśle połączoną z następującymi po sobie wydarzeniami historycznymi (chronologia).
Powieść historyczna - twórcy i przykłady
Henryk Sienkiewicz – „Ogniem i mieczem” (1884), „Potop” (1886), „Pan Wołodyjowski” (1888), „Krzyżacy” (1900);
Józef Ignacy Kraszewski – „Stara baśń” (1876), „Krzyżacy 1410” (1883);
Walter Scott – „Pieśń ostatniego minstrela” (1805), „Rob Roy” (1817), „Ivanhoe” (1819);
Aleksander Dumas – „Trzej muszkieterowie” (1844), „Hrabia Monte Christo” (1844).