Geneza, nazwa, założenia
Futuryzm to awangardowy kierunek w sztuce, który narodził się na początku XX wieku we Włoszech i w Rosji. Programotwórcą futuryzmu włoskiego był Filippo Marinetti. W 1909 roku ogłosił „Manifest futuryzmu”, który zawierał postulat radykalnego odcięcia się od tradycji i zbudowania zupełnie nowej literatury opartej na strategii estetyczno-obyczajowego skandalu. Jednocześnie pojawił się tu program sztuki egalitarnej, dostępnej dla szerokich mas. Futuryści nawoływali do kontestacji obowiązującego porządku kultury, zburzenia bibliotek, teatrów i muzeów.
Najważniejszą wartością było miasto i cywilizacja techniczna (opiewanie jej wynalazków: radia, telefonu, samochodu, lokomotywy), a także prosty tłum. Poezja miała całkowicie zerwać z logiką i związkami przyczynowo-skutkowymi, co obrazowało hasło „słów na wolności”. Odbiorca miał być epatowany nowością i szokiem. Poezja futurystyczna zrywała tradycyjną opozycję między sztuką i życiem.
Futuryzm włoski występował w niezwykle agresywnej tonacji, a jego twórcy (np. Marinetti) związali się później z ruchem faszystowskim. Najważniejsi poeci włoskiego futuryzmu to P. Buzzi, A. Soffici czy C. Govoni. Instytucjami czasopiśmienniczymi tego nurtu były „Poesia”, „Lacerba” oraz „La Voce”.
Futuryzm rosyjski
Z kolei rosyjski futuryzm nie był kierunkiem jednolitym, stworzył bowiem dwa rywalizujące ze sobą nurty. Były to egofuturyzm, reprezentowany przez I. Siewierianina, W. Szerszeniewicza i R. Iwniewa oraz kubofuturyzm kształtowany przez W. Chlebnikowa, W. Majkowskiego, W. Kamienkiego, D. Burluka. Egofuturyzm miał charakter kawiarniano-satyryczny i nie odegrał tak znaczącej roli jak kubofuturyzm. W 1918 roku Majakowski założył pismo „Sztuka Komuny”, wokół której skupili się twórcy grupy. Futuryzm rosyjski, również operował taktyką skandalu, ale jego główny nacisk został położony na zagadnienia słowotwórstwa, a także jod (inaczej niż w f. włoskim).
Ważną rolę odgrywało tu zatem szokowanie samym słowem – wulgarnym, łamiącym obyczajowe tabu. Oryginalnym postulatem rosyjskiej wersji tego kierunku była propozycja stworzenia języka pozarozumowego, który byłby wolny od uwarunkowań psychologicznych i logicznych. Ponadto twórcy ci chętnie operowali estetycznymi kontrastami, zderzaniem tragizmu, groteski, liryzmu. Większość futurystów rosyjskich opowiedziało się po stronie rewolucji bolszewickiej, uważając ją za budowę nowego ładu.
Futuryści polscy
Polscy futuryści korzystali z doświadczeń włoskich i rosyjskich. Ruch ten przypadł na lata 1917 – 1922. W Krakowie działali Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Jerzy Jankowski, którzy skupili się wokół klubu Katarynka i Gałka Muszkatołowa. Futuryści warszawscy to natomiast Anatol Stern i Aleksander Wat stworzyli pierwszy manifest polskiego futuryzmu „Gga” (1920). Wspólnie natomiast powstały „Manifesty futuryzmu polskiego” i „Nuż w brzuchu” (1922). Pismem skupiającym futurystów była „Sztuka”, a od 1924 roku „Nowa Sztuka”.