Geneza i przedstawiciele
Formizm to awangardowy kierunek w polskiej sztuce Dwudziestolecia, rozwijający się w latach 1917 – 1922. Prąd ten powstał na gruncie sztuk plastycznych i głównie do nich się odnosił, ale wywarł pewien wpływ również na dziedzinę poezji i teatru. Zjawisko formizmu zostało zapoczątkowane przez grupę plastyczną Formiści Polscy, która wydawała własne pismo „Formiści”. Głównymi przedstawicielami tej formacji byli Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie, Tytus Czyżewski, Leon Chwistek, Stanisław Ignacy Witkiewicz, August Zamoyski, Tymon Niesiołowski.
Założenia formizmu
Założeniem formizmu literackiego miało być potraktowanie formy jako zjawiska prymarnego w stosunku do treści. Wiązało się to więc z odrzuceniem realizmu i naturalizmu, natomiast zbliżeniem do nurtów takich, jak kubizm, futuryzm czy ekpresjonizm. W poezji najważniejsze miało być brzmienie słowa, a nie jego znaczenie, także swoista autoteliczność.
Leon Chwistek postulował uprawianie twórczości poetyckiej, która rezygnowałaby z wszelkich funkcji użytkowych. Wiersz miał się stać czystym pięknem, a jedyny cel odbiorcy sprowadzać się do przeżycia estetycznego. Formizm w ujęciu Chwistka opierał się na teorii „wielości rzeczywistości w sztuce”, która grupowała poszczególne dzieła w zależności od dominującej w nich formy (psychologicznej, naukowej, artystycznej lub potocznej).
Witkacy z kolei stworzył słynną teorię Czystej Formy, która zakładała, że to właśnie forma, a nie treść dzieła jest nośnikiem sensów metafizycznych, a drogą do wywołania przeżycia duchowego u odbiorcy jest zszokowanie go maksymalną komplikacją form. W dziedzinie teatru przekładało się to na pominięcie kontekstu historyczno-obyczajowego, odejście od mimetyzmu, sięganie do groteski i absurdu. Sam Witkacy nigdy w pełni nie zrealizował jednak swojej teorii.
W obrębie poezji formizm próbował wprowadzać Tytus Czyżewski, jednak wbrew deklaracjom jego wiersze posiadały wyraziste sensy i znaczenia, nie oscylowały jedynie wokół czystej estetyki.