Geneza i nazwa
Surrealizm (inaczej nadrealizm) to najważniejszy awangardowy prąd w sztuce dwudziestolecia międzywojennego, który w znaczący sposób oddziałał na dalszy jej rozwój w epoce powojennej. Kolebką tego zjawiska była Francja, gdzie po zakończeniu I wojny światowej grupa artystów kupiona wokół pisma „Litterature” w 1922 roku stworzyła program nadrealizmu. Najważniejszym twórcą surrealistycznych manifestów był Andre Breton („Manifest surrealizmu”, 1924, „Drugi manifest surrealizmu”, 1929). Innymi zaś ważnymi twórcami byli Louis Aragon, Philippe Soupault, Paul Eluart i Benjamin Peret. Autorem nazwy kierunku był Guillaume Apollinaire.
Założenia
Surrealizm to prąd artystyczny odżegnujący się od realizmu i racjonalizmu. Narodził się jako sprzeciw wobec cywilizacji technicznej i jej racjonalnych wytworów. Eksponował rolę intuicji i wewnętrznych obrazów w procesie tworzenia. Najważniejszymi inspiracjami tego kierunku były sny, przeczucia, marzenia i wizje. Nadrealizm szeroko korzystał zatem z odkryć psychologii głębi i w pewien sposób zawdzięcza jej swoje istnienie.
Literatura surrealistyczna miała całkowicie zrezygnować z logicznych powiązań przyczynowo-skutkowych, miała być czystą ekspresją wewnętrznych emocji i podświadomych obrazów. Bardzo ważną w tym kontekście była teoria pisma automatycznego („ecriture automatique”), a więc zapisu odbywającego się poza świadomością poety, z wyłączeniem myślenia i wartościowania. W ten sposób powstawała literatura odwzorowująca mechanizmy snu czy halucynacji. Obrazy poetyckie miały tu charakter symboliczny i archetypiczny (nawiązania do teorii C. G. Junga). Zderzano słowa i wyrażeni pochodzące z odległych wobec siebie porządków, tworząc dziwaczne językowo-wizyjne twory. Literatura surrealistyczna to przede wszystkim manifestacja irracjonalizmu, wyobraźni i swobodnej kreacji.
Przedstawiciele
Obok wymienionych twórców z surrealizmem byli związani również Tristan Tzara, , Pierre Reverdy czy Jacques Prevert. Pismem programowym tego kierunku było „La Revolution Surrealiste” (1924 – 1929), a w latach 30. „Le Surrealisme Au Service de la Revolution”. W polskiej literaturze największe wpływy surrealistyczne można zaobserwować w prozie poetyckiej Aleksandra Wata („Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka”, „namopaniki”), wczesnej poezji Adama Ważyka („Semafory”, „Oczy i usta”), w latach 30. zaś w poezji Józefa Czechowicza, żagarystów, a także w prozie Brunona Schulza i w dramaturgii Witkacego.