Surrealizm (inaczej nadrealizm) to najważniejszy awangardowy prąd w sztuce dwudziestolecia międzywojennego, który w znaczący sposób oddziałał na dalszy jej rozwój w epoce powojennej.
Geneza surrealizmu i nazwa
Kolebką surrealizmu była Francja, gdzie po zakończeniu I wojny światowej grupa artystów skupiona wokół pisma „Litterature” w 1922 roku stworzyła program nadrealizmu.
Najważniejszym twórcą surrealistycznych manifestów był Andre Breton („Manifest surrealizmu”, 1924, „Drugi manifest surrealizmu”, 1929). Innymi zaś ważnymi twórcami byli:
- Louis Aragon,
- Philippe Soupault,
- Paul Eluart i
- Benjamin Peret.
Autorem nazwy kierunku był Guillaume Apollinaire.
Założenia surrealizmu
Surrealizm to prąd artystyczny odżegnujący się od realizmu i racjonalizmu. Narodził się jako sprzeciw wobec cywilizacji technicznej i jej racjonalnych wytworów. Eksponował rolę intuicji i wewnętrznych obrazów w procesie tworzenia. Najważniejszymi inspiracjami tego kierunku były: sny, przeczucia, marzenia i wizje. Nadrealizm szeroko korzystał zatem z odkryć psychologii głębi i w pewien sposób zawdzięcza jej swoje istnienie.
Literatura surrealistyczna
Literatura surrealistyczna miała całkowicie zrezygnować z logicznych powiązań przyczynowo-skutkowych, miała być czystą ekspresją wewnętrznych emocji i podświadomych obrazów.
Bardzo ważną w tym kontekście była teoria pisma automatycznego („ecriture automatique”), a więc zapisu odbywającego się poza świadomością poety, z wyłączeniem myślenia i wartościowania. W ten sposób powstawała literatura odwzorowująca mechanizmy snu czy halucynacji. Obrazy poetyckie miały tu charakter symboliczny i archetypiczny (nawiązania do teorii C. G. Junga). Zderzano słowa i wyrażenia pochodzące z odległych wobec siebie porządków, tworząc dziwaczne językowo-wizyjne twory. Literatura surrealistyczna to przede wszystkim manifestacja irracjonalizmu, wyobraźni i swobodnej kreacji.
Przedstawiciele surrealizmu
Obok wymienionych twórców z surrealizmem byli związani również:
- Tristan Tzara,
- Pierre Reverdy czy
- Jacques Prevert.
Pismem programowym tego kierunku było „La Revolution Surrealiste” (1924 – 1929), a w latach 30. „Le Surrealisme Au Service de la Revolution”.
Surrealizm w polskiej literaturze
W polskiej literaturze największe wpływy surrealistyczne można zaobserwować:
- w prozie poetyckiej Aleksandra Wata („Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka”, „namopaniki”),
- wczesnej poezji Adama Ważyka („Semafory”, „Oczy i usta”),
- w latach 30. zaś w poezji Józefa Czechowicza, żagarystów, a także w prozie Brunona Schulza i w dramaturgii Witkacego.