Geneza
Psychologizm, według definicji „Słownika terminów literackich” jest to „nurt w prozie narracyjnej i dramaturgii XX wieku, charakteryzujący się wzmożonym zainteresowaniem procesami życia wewnętrznego, tendencją do ujmowania postaci literackiej wyłącznie w kategoriach psychologicznych”. Na powstanie tego prądu główny wpływ wywarł rozwój nauk psychologicznych, zwłaszcza psychologii głębi, freudyzmu i teorii Carla Gustava Junga.
Przedstawiciele i cechy psychologizmu
Proza psychologiczna nie tylko stawia w centrum swojego zainteresowania dogłębną analizę wnętrza bohatera, ale wykorzystuje mechanizmy charakterystyczne dla działania ludzkiej psychiki. Do najważniejszych technik należy tu strumień świadomości, a więc zapis monologu wewnętrznego postaci, powodujący efekt przefiltrowania świata przedstawionego przez ludzką świadomość. Mistrzem tego zabiegu jest Marcel Proust, uważany za prekursora psychologizmu w literaturze. Jego wielkie dzieło „W poszukiwaniu straconego czasu” w pełni wykorzystuje ową technikę, podobnie jak czyni to James Joyce w słynnym „Ulissesie”.
Ważnym narzędziem psychologizacji jest imitowanie w obrębie narracji reguł kierujących ludzką pamięcią. W ten sposób fabuła powieści często ma postać achronologiczną, stanowi zbiór luźnych skojarzeń, które przepływają przez świadomość bohatera. Dobrym przykładem tego typu zabiegu jest „Cudzoziemka” Marii Kuncewiczowej. Co więcej, psychologizm, którego główny rozkwit przypada na okres dwudziestolecia, niejednokrotnie skupia się na analizie kobiecej psychiki, często oscylującej wokół jakiegoś kompleksu z młodości, np. porzuceniu przez mężczyznę. Tak jest w „Cudzoziemce”, ale też w „Nocach i dniach” Marii Dąbrowskiej czy w „Całym życiu Sabiny” Heleny Boguszewskiej.
Psychologizm może się też wiązać z ciemną tonacją egzystencjalizmu, jak u Iwaszkiewicza w opowiadaniach „Panny z Wilka” oraz „Brzezina”. Tendencja ta często współwystępuje z problematyką społeczno-polityczną, jak w powieściach Zofii Nałkowskiej „Romans Teresy Hennert”, „Granica”, „Niecierpliwi”.
Inne przykłady prozy psychologicznej to „Zazdrość i medycyna” Michała Choromańskiego, „Adam Grywałd” Tadeusza Brezy czy „Niekochana” Adolfa Rudnickiego. W polskiej literaturze psychologizm jako tendencja wysuwająca się na centralną pozycję w dziele i organizująca jego kształt zanika po wojnie ze względu na uwarunkowania polityczne (zwłaszcza socrealizm).