Żeby dobrze zrozumieć, czym jest antyutopia, warto najpierw zdefiniować pojęcie utopii. Wyraz „utopia” pochodzi z języka greckiego i oznacza „nie-miejsce” – miejsce nieistniejące. Twórcy utopii przedstawiali wizję modelowego społeczeństwa i państwa, zorganizowanego w idealny sposób. Mieszkańcy utopijnych krajów mieliby żyć w doskonałej sprawiedliwości, harmonii i szczęściu. Negatywne zjawiska społeczne zostałyby trwale wyeliminowane. Niektóre utopijne wizje dotyczą tylko jednego elementu ludzkiej działalności, np. edukacji czy wychowania młodzieży. Antyutopia jest utopią negatywną. Ukazuje bowiem negatywne skutki wcielania w życie utopijnych wizji. Twórcy powieści antyutopijnych udowadniają, że pozornie dobre eksperymenty społeczne mogą łatwo wymknąć się spod kontroli i zamienić życie ludzkie w koszmar. Antyutopie zyskały szczególną popularność w wieku XX, który był czasem szalejących w Europie totalitaryzmów – niemieckiego nazizmu i sowieckiego komunizmu.
Raj zbudowany na ziemi w powieści „Rok 1984” George’a Orwella
Powieść „Rok 1984” opisuje życie w totalitarnym kraju o nazwie Oceania. Życie obywateli tego państwa jest poddane całkowitej kontroli ze strony władzy. Zarządzającą Oceanią partia wmawia ludziom, że wszystkie represje są dla ich dobra, a posłuszeństwo Wielkiemu Bratu, tajemniczemu dyktatorowi, jest największym szczęściem. Żeby taka manipulacja się udała, władza musi np. zmienić język, którym posługują się ludzie. W tym celu stworzono w Oceanii „Słownik nowomowy”, z którego wyeliminowano wszelkie dwuznaczności i zbędne synonimy. Język, którym obywatele posługiwali się na co dzień, został znacznie zubożony. Pojęcia abstrakcyjne, takie jak honor, wiedza, moralność, religia czy demokracja po prostu usunięto. Życie codzienne obywateli poddane było nieustannej obserwacji. Mieszkańcy nie mogli swobodnie się przemieszczać ani rozmawiać z przedstawicielami innych warstw społecznych. Najniżej w hierarchii społecznej Oceanii znajdowali się prole (proletariusze), czyli klasa pracująca, która nie posiadała żadnych wyższych potrzeb. Członkowie partii, którzy stanowili zdecydowaną mniejszość społeczeństwa, nie mogli kontaktować się z prolami. Wszystkim mieszkańcom władza podsuwała prymitywne rozrywki, a literatura i sztuka były tworzone przez członków partii na potrzeby propagandy politycznej. Orwellowski „raj na ziemi” jest więc jednym wielkim więzieniem, z którego nie ma ucieczki.
Raj zbudowany na ziemi w wierszu „Utopia” Wisławy Szymborskiej
Wiersz Szymborskiej przedstawia miejsce, w którym nie istnieją żadne wątpliwości. Ktoś, kto zamieszka na tej wyspie, od razu znajdzie odpowiedzi na wszystkie pytania. Miejsce to pozostaje jednak niezamieszkane. Na brzegu widać tylko ślady stóp, które są zwrócone w kierunku morza. Poetka pokazuje w ten sposób, że utopijna wizja świata bez pytań i wątpliwości nie jest wcale atrakcyjna dla człowieka inteligentnego. Posługując się ironią, ukazuje bezsensowność tworzenia idealnego świata.