Metafizyka to rodzaj refleksji nad tym, co niepoznawalne zmysłowo i doświadczalnie. Nauka zaś to sposób poznawania rzeczywistości, który opiera się na badaniu zjawisk i weryfikowaniu danych. Naukowcy nie wypowiadają się więc na tematy związane z filozofią, duchowością czy religią. Nauka i religia to zatem dwa różne sposoby opisywania świata, które wcale nie muszą być ze sobą sprzeczne. Zdarza się jednak, że nauka obala pewne twierdzenia religijne. Poglądy religijne nierzadko dotyczą kwestii związanych ze światem nauki. Jaskrawym tego przykładem jest spór między ewolucjonizmem a kreacjonizmem. Ewolucjoniści twierdzą, że wszystkie organizmy żywe ewoluowały w czasie, a ludzie pochodzą od zwierzęcego przodka. Kreacjoniści natomiast powołują się na biblijny opis stworzenia świata, z którego wywodzą swoje teorie na temat pochodzenia człowieka i świata przyrody. Opowiadanie „Katedra” Jacka Dukaja zawiera wątki zarówno naukowe, jak i metafizyczne.
Nauka i metafizyka jako dwa sposoby mówienia o świecie w opowiadaniu „Katedra” Jacka Dukaja
Głównym bohaterem i narratorem opowiadania jest Pierre Lavone – ksiądz katolicki, który zostaje wysłany przez Watykan na planetoidę, żeby zbadać sprawę rzekomych cudów, które dzieją się przy grobie tajemniczego człowieka, uznawanego przez wielu za cudotwórcę. Grób tego człowieka znajduje się wewnątrz nietypowej konstrukcji, którą mieszkańcy planetoidy nazywają Katedrą. Katedra nie jest świątynią ani budowlą sakralną, została tak nazwana ze względu na swoją monumentalność i tajemniczość. Znajduje się daleko od miasta, widać tylko jej cień na tle świecących gwiazd. Katedra została zbudowana z dziwnej materii zwanej żywokrystem, która może być toksyczna dla ludzi. Dla mieszkańców planetoidy jest to więc miejsce święte i przeklęte jednocześnie. Katedra jest obiektem badań zarówno duchownych, jak i naukowców. Badacze zajmujący się Katedrą doświadczają wielu niewytłumaczalnych objawów, a w ich refleksjach pojawia się więcej pytań niż odpowiedzi. W opowiadaniu Dukaja nauka styka się z metafizyką. Autor pokazuje, że te dwa światy się przenikają i mają ze sobą zaskakująco dużo wspólnego. Tajemnicę tytułowej budowli można zbadać tylko wtedy, gdy połączy się ze sobą metody naukowe i wierzenia religijne.
Nauka i metafizyka jako dwa sposoby mówienia o świecie w „Romantyczności” Adama Mickiewicza
Ballada „Romantyczność” jest manifestem polskiego romantyzmu. Romantycy głosili prymat uczuć nad rozumem i empirią (poznaniem za pomocą zmysłów). W balladzie ścierają się dwa poglądy – wiara prostych ludzi w kontakt ze zmarłymi i racjonalizm, którego reprezentantem jest sceptyczny starzec. Narrator przyznaje rację ludowi i gani niedowiarstwo bohatera. „Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko” – konkluduje narrator ballady. Romantycy uważali, że najpełniej poznaje się za pomocą uczuć i wiary, a nauka nie jest w stanie odpowiedzieć na wszystkie pytania nurtujące człowieka.