Jeremiasz był prorokiem, który działał w VII/ VI w. przed Chr. Pochodził z kapłańskiej rodziny zamieszkującej Anatot, położone 9 kilometrów na północ od Jerozolimy. Jego sekretarzem był prorok Baruch, którego Księga także weszła do kanonu Starego Testamentu. To Baruch był odpowiedzialny za spisanie Księgi Jeremiasza i był jej redaktorem. Nie oznacza to jednak, że wówczas Księga przybrała swoją ostateczną postać, jaką znamy dziś. Wciąż była bowiem przedmiotem refleksji, o czym świadczą zmianki m.in. Dn 9,2 czy Syr 49,6.
Na podstawie podejmowanych w Księdze tematów można ją podzielić na kilka części: historię powołania (rozdział I), księgę gróźb (rozdziały 2-25), proroctwa pocieszające Izraelczyków (rozdziały 26-35), biografię Jeremiasza (rozdziały 36-45), mowy przeciwko narodom obcym (rozdziały 46-51), dodatek historyczny (rozdział 52).
Księga rozpoczyna się powołaniem Jeremiasza, który z obawą podchodzi do swojej misji, ponieważ uważa, że jest za młody. Bóg jednak nie rezygnuje ze swoich zamiarów:
Pan zaś odpowiedział mi: Nie mów: „Jestem młodzieńcem”, gdyż pójdziesz, do kogokolwiek cię poślę, i będziesz mówił, cokolwiek tobie polecę. (Jr 1,7)
Cała jego droga jako proroka nie była łatwa. Był wyśmiewany, wrzucony do studni, otrzymywał pogróżki, a nawet trafił do więzienia. Jeremiasz opisuje swoje wątpliwości i wewnętrzne zmagania. W pewnym momencie buntuje się wobec swojego daru, ale nie potrafi powstrzymać prorokowania:
I powiedziałem sobie: Nie będę Go już wspominał ani mówił w Jego imię! Ale wtedy zaczął trawić moje serce jakby ogień, nurtujący w moim ciele. Czyniłem wysiłki, by go stłumić, lecz nie potrafiłem. (Jr 20,9)
Głównym zadaniem działalności Jeremiasza jest przestrzeganie ludności Judei przed nieszczęściem, które na nią spadnie, jeśli nie wróci do Boga. Judejczycy jednak proroka nie wysłuchali, czego konsekwencją było zdobycie Jerozolimy przez Babilończyków, zniszczenie świątyni i uprowadzenie Żydów do niewoli.
Prorok porównuje Judeę do niewiernej narzeczonej:
Czy panna zapomni swoich klejnotów, a narzeczona swych przepasek? Mój naród jednak zapomniał o Mnie – od niezliczonych już dni. (Jr 2,32)
Judejczycy mają skłonności synkretyczne i bałwochwalcze (Jr 2,8). Bałwochwalstwo jest u Jeremiasza porównywane do zdrady małżeńskie lub nierządu. Upadkowi religijnemu towarzyszyło zepsucie moralne. Boże przebaczenie nie zna jednak granic i Bóg wzywa swój naród do pokuty, poprawy i powrotu:
Wróćcie, synowie wiarołomni - wyrocznia Pana - bo jestem Panem waszym i przyjmę was, po jednym z każdego miasta, po dwóch z każdego rodu, by zaprowadzić na Syjon. (Jr 3,14)
Jeremiasz prorokuje najazd z północy i klęskę Jerozolimy. Dopiero z czasem zapowiedź kary nabiera cech konkretnych - zagrożenie nadchodzi ze strony ludu babilońskiego (Jr 25). Zagłada jest nieunikniona - Bóg nie zmieni już swojego planu. Takie twierdzenie pojawia się wielokrotnie na kartach Księi Jeremiasza m.in.:
Pan jednak powiedział mi: Nawet gdyby Mojżesz i Samuel stanęli przede Mną, serce moje nie skłoniłoby się ku temu ludowi. Wypędź ich sprzed mojego oblicza i niech odejdą! (Jr 15,1)
Co więcej, werset Jr 21,5 mówi o tym, że sam Bóg stanie przeciwko Judejczykom i nie będą mogli oczekiwać żadnej pomocy od niego.
Obrzędy i ofiary nie uratują Izraelczyków – Jeremiasz krytykuje formalizm religijny (rozdział 7), dla Boga liczy się wyłącznie poprawa postępowania i sprawiedliwość. Posłuszeństwo Prawu jest ważniejsze niż składanie ofiar, które bez odpowiedniej postawy są bezwartościowe. W Księdze Jeremiasza dochodzi także do rozróżnienia na obrzezanych według ciała i obrzezanych według serca (Jr 9,25). Dla Boga cenniejsi są Ci drudzy.
W rozdziale 13 pojawiają się dwie przypowieści - o zbutowiałym pasie i o rozbitym naczyniu. Oba przedmioty mają znaczenie symboliczne, są symbolem Judei, która ulegnie zniszczeniu.
Innym symbolem używanym przez Jeremiasza jest nałożone na szyję jarzmo, które obnosił po Jerozolimie. Było ono zapowiedzią obcego panowania:
Narodowi zaś, który podda swój kark pod jarzmo króla babilońskiego, by mu służyć, pozwolę spoczywać w swej ziemi - wyrocznia Pana - będzie ją uprawiał i w niej mieszkał. (Jr 27,11)
Jarzmo zerwał ze szyi Jeremiasza i połamał jeden z fałszywych proroków, Chanianiasz. Przepowiednie fałszywych proroków były wówczas przepełnione pomyślnością, optymizmem, a tym samym bardziej popularne niż te, które głosił Jeremiasz. Co więcej, Jeremiasz nakazywał wygnańcom budować domy i zakładać rodziny w czasie niewoli, gdyż miała ona trwać aż siedemdziesiąt lat:
Bo to mówi Pan Zastępów, Bóg Izraela: Nie dajcie się wprowadzić w błąd przez waszych proroków, którzy są wśród was, i przez waszych wróżbitów; nie zwracajcie uwagi na wasze sny, jakie śnicie. Oni bowiem prorokują wam kłamstwo w moje imię. Nie posłałem ich - wyrocznia Pana. To jednak mówi Pan: Gdy dla Babilonu upłynie siedemdziesiąt lat, nawiedzę was i wypełnię na was swoją pomyślną zapowiedź, by was znów przyprowadzić na to miejsce. ( Jr 29, 8-10)
Znakiem, że Izraelczycy odzyskają swoją ziemię zgodnie z zapowiedzią, jest zakup pola przez Jeremiasza w czasie niewoli babilońskiej (Jr 32,1-15). Jeremiasz zapowiada także Nowe Przymierze ( Jr 31,31-34) i łączy je z obietnicą Pańską, która mówi o sprawiedliwym potomstwie Dawida.
W owych dniach i w owym czasie wzbudzę Dawidowi potomstwo sprawiedliwe; będzie wymierzać prawo i sprawiedliwość na ziemi. (Jr 33,15)
Proroctwo to spełnia się w osobie Jezusa Chrystusa, który zresztą nawiązuje do tej zapowiedzi w czasie Ostatniej Wieczerzy (Mk 14,24)
Jeremiasz jest też jednym z tych proroków, którzy zapowiadają, że w okresie mesjańskim dojdzie do nawrócenia narodów- będzie to nawrócenie powszechne:
Pan moją siłą, moją twierdzą, moją ucieczką w dniu ucisku. Do Ciebie przyjdą narody z krańców ziemi i powiedzą: Przodkowie nasi odziedziczyli tylko kłamstwo – nicość pozbawioną jakiejkolwiek moc. ( Jr 16,19)