Samo pojęcie egzekucja (łac. executio) odnosi się do przymusowego ścigania należności lub długów przyznanych wierzycielowi. Natomiast w kontekście szlacheckiego ruchu egzekucyjnego w Rzeczpospolitej w XVI w. oznaczało rewindykacje, przywracanie utraconych lub narażonych na uszczerbek praw.
W większości krajów Europy w I połowie XVI w. nastąpił czas reformowania istniejących organizacji państwa oraz jego instytucji. Podobnie sytuacja przedstawiała się w Polsce. Jedna z takich zmian wyszła odgórnie od ówczesnego króla – Zygmunta Starego oraz jego otoczenia. Druga natomiast formowała się stopniowo od początku XVI w i stanowiła szlachecki plan reform.
Ruch egzekucyjny w Polsce był postępową formacją średniej szlachty głoszącej potrzebę egzekucji praw – uporządkowania organizacji wewnętrznej państwa oraz egzekucji dóbr – rewindykacja zastawionych lub rozdanych dóbr królewskich.
Powszechnie za początek ruchu egzekucyjnego na ziemiach polskich uznaje się postanowienia sejmu piotrkowskiego z roku 1504. Według ustaleń jakie wówczas zapadły, król nie mógł nadawać i wydzierżawiać dóbr koronnych bez wcześniejszej zgody sejmu. Największe osiągnięcia ruch egzekucyjny zyskał w okresie panowania króla Zygmunta II Augusta. Do czołowych przedstawicieli można zaliczyć m. in. Hieronima Ossolińskiego, Mikołaja Sienickiego, Rafała Leszczyńskiego.
Ruch egzekucyjny – Program
Jak już wcześniej wspomniano, program ruchu egzekucyjnego w Rzeczpospolitej dzielił się na żądania egzekucji dóbr oraz praw. W pierwszej z tych kwestii chodziło o zwrot dóbr królewskich, które zostały bezprawnie rozdane, sprzedane bądź też zastawione po roku 1504.
W programie egzekucji praw żądano w pierwszej kolejności egzekwowania wcześniejszych zakazów dotyczących łączenia wysokich stanowisk państwowych. Pomimo, iż było to zakazane prawem, król oraz jego urzędnicy dopuszczali się jego systematycznego łamania oraz wprowadzania nowych ograniczeń w tym temacie.
Ponadto żądano integracji prawnoustrojowej państwa. Odnosiło się to przede wszystkim do unii realnej z Litwą. W tej materii żądano również pełnego zjednoczenia z Koroną księstwa oświęcimsko – zatorskiego, Mazowsza, Prus Królewskich – różniły się od ziem polskich prawem, stopniem zależności od władcy oraz sposobem pobierania i rozliczania podatków.
W sprawach związanych z funkcjonowaniem Kościoła żądano zniesienia sądów kościelnych w sprawach wyznaniowych. Ponadto żądano udziału Kościoła w wydatkach na obronę – opodatkowanie duchowieństwa. Wysunięto również postulat dotyczący zmniejszenia znaczenia Kościoła katolickiego w państwie polskim oraz prawne zagwarantowanie tolerancji religijnej.
Dodatkowo żądano również reformy: wojska – domagano się stałej armii, skarbu oraz monety i sądów najwyższej instancji królewskiej. Ostatecznie żądano kodyfikacji prawa polskiego.
Ruch egzekucyjny – Osiągnięcia
Na przełomie roku 1563 i 1564, na sejmie uchwalono egzekucję dóbr – zwrot nieprawnie dzierżawionych królewszczyzn. Nakazano wówczas lustracje tych ostatnich, a także postanowiono, iż ¼ dochodów z dóbr koronnych zostanie przekazana na utrzymanie stałego wojska.
Ponad to ujednolicono wówczas miary oraz wagi w państwie, a także wprowadzono jednolitą monetę – florena polskiego, zwanego również złotym.
Poza tym nałożono na duchowieństwo podatek w nadzwyczajnych przypadkach oraz wprowadzono zasady tolerancji religijnej, w myśl której nikt nie będzie prześladowany za wiarę. W skutek zmian nastąpił wówczas wzrost poczucia odpowiedzialności szlachty za decyzje państwowe.
Dodatkowo doprowadzono ostatecznie do unii realnej z Litwą w roku 1569, wcielono księstwa oświęcimskie i zatorskie do województwa krakowskiego. Wzrosła również wówczas rola izby poselskiej i sejmików oraz poddano kontroli działalność podskarbiego koronnego. Ostatecznie również wprowadzono zakaz łączenia urzędów państwowych.