Cywilizacja Islamu przeżywała pod koniec średniowiecza oraz na początku ery nowożytnej okres gwałtownej ekspansji. W praktyce oznaczało to pogłębienie etnicznego zróżnicowania wyznawców Allaha – Arabowie, Turcy, Tatarzy, Irańczycy, Uzbecy oraz Afgańczycy.
Świat islamu był również niejednolity w kwestiach politycznych. Nie brakowało w nim konfliktów zwłaszcza, że muzułmańskie ludy prowadziły bardzo zróżnicowany tryb życia. Pomimo jednak braku centralnej władzy politycznej i religijnej, nowożytny islam charakteryzował się znaczną jednością doktrynalną. Powodem takiej sytuacji była prostota monoteistycznej nauki Mahometa – łatwość jej adaptacji oraz tolerancja wobec zwyczajów i tradycji ludów, które zdecydowały się przyjąć wiarę islamską.
Dynamika ekspansji Islamu wynikała z wielu złożonych czynników. W początkowej fazie dziejów tej religii sporą rolę odgrywała koczownicza ludność Półwyspu Arabskiego – skłonna do przemieszczania się oraz podbojów. Ponadto Islam w jednoznaczny sposób ogarniał również świeckie dziedziny życia – całokształt życia publicznego.
To integralne ujęcie człowieka oraz świata oznaczało w konsekwencji brak rozdziału pomiędzy sferą religijną i świecką. Dla porównania więzi między polityką, a religią w świecie chrześcijańskim nawet w epoce średniowiecza nigdy nie były tak silne. W efekcie polityka ekspansji islamu osiągała niespotykaną do tej pory dynamikę, co w XVI w. dawało państwom muzułmańskim pewną przewagę nad Europejczykami.
Doskonałym przykładem takiej właśnie różnicy jest stosunek poszczególnych państw kontynentu europejskiego względem „problemu tureckiego”. W XV – XVI w. sukcesy Turków osmańskich na obszarze Bałkan nie spowodowały utworzenia jednolitego europejskiego frontu, pomimo apeli papiestwa.
Pojawiały się od czasu do czasu hasła o projekty wspólnej krucjaty chrześcijańskiej, jednak nie brakowało w nich podtekstów politycznych, a budowanie samych sojuszy przebiegało ówcześnie szczególnie opornie.
Wenecja na przykład uwikłana w rozgrywki polityczne na Bałkanach – ze względu na szlaki handlowe oraz swoje posiadłości, realistycznie podchodziła do tzw. problemu tureckiego. Niejednokrotnie widziała większe korzyści w kompromisach z Imperium Osmańskim.
Z innej perspektywy – rywalizacja habsbursko – turecka skłoniła Francję, która pozostawała w stałym konflikcie z Habsburgami, do nawiązania stałej współpracy z sułtanami. Do takich sytuacji dochodziło już od roku 1535.
Natomiast Polska była pierwszym krajem europejskim, który zawarł porozumienie z Imperium Osmańskim w roku 1530. Następnie zostało ono przekształcone w wieczysty pokój, który stał się ostatecznie fundamentem do długiego okresu bezkonfliktowej koegzystencji.
Można więc stwierdzić, iż kwestie religijne, które nadal stanowiły istotny element polityczny, nie determinowały do końca działań władców oraz dworów europejskich.