Za twórcę pojęcia odrodzenia, odnoszącego się do starożytności klasycznej, uważa się artystę i historyka florenckiego – Giorgio Vasari. Nie oznaczało to jednak ucieczki w przeszłość, a jedynie potrzeby ówczesnych czasów zrodziły zainteresowanie osiągnięciami starożytnych.
Aktualnych przekazów szukano w filozoficznej myśli Greków oraz Rzymian. Na nowo odkryto dzieła Platona oraz jego kontynuatorów. Sporę znaczenie w kwestii upowszechnienia się filozofii starożytnych miał upadek Bizancjum w roku 1453. Wówczas to bowiem wielu wykształconych Greków wyemigrowało do Włoch.
Ponadto platońskie ideały miały również wpływ na renesansowy ideał władcy – filozofa na tronie. Natomiast prawo rzymskie niezmiennie pozostawało niewyczerpanym źródłem inspiracji w określeniu obowiązków oraz uprawnień władzy państwowej. Rozważania dotyczące praw obywatelskich czy też wolności politycznej, legły u podłoża najważniejszego intelektualnego kierunku renesansu – humanizmu.
Humanizm początkowo oznaczał późnośredniowieczne odrodzenie znajomości języków oraz literatury klasycznej (XIV – XV w.). Następnie termin ten został rozszerzony – prąd intelektualny powstały w średniowieczu i zwiastujący renesans.
Od końca XV w. zrodzony we Włoszech humanizm, stał się wraz z pozostałymi przejawami kultury renesansu – zjawiskiem europejskim. Dominujący rys tej fazy humanizmu stanowił rozwój studiów filologicznych oraz przygotowanie krytycznych edycji pisarzy antyku greckiego i rzymskiego.
Powrót do problematyki renesansowego humanizmu nastąpił w XVIII wieku. W XIX stuleciu w Niemczech tzw. neohumanizm postulował wykorzystanie kultury antycznej – zwłaszcza greckiej, w nauce i wychowaniu, ogólnie zaś w kształtowaniu prawidłowej osobowości. Nauka języków, filozofii oraz literatury klasycznej stały się również podstawą kształcenia w szkołach niemieckich.
Odrodzenie może być ponadto również pojmowane jako odnowa samego człowieka – odkrywanie wartości wewnętrznego świata jednostki. W toku kształtowania swojego umysłu, człowiek miał stwarzać siebie samego, przy jednoczesnym przekształcaniu swojego środowiska. Epoka renesansu uformowała nowy ideał człowieka – jednostka bogata wewnętrznie, wszechstronnie oraz harmonijnie wychowana i rozwinięta. Renesansowy ideał jednostki stał się składnikiem współczesnej świadomości, przejawem wiary w możliwość kształtowania przez danego człowieka samego siebie oraz otaczającego go świata.
Ludzie odrodzenia szczególne znaczenie przypisywali sztuce, a w efekcie również jej twórcom. Wartości bowiem oraz idee epoki najpełniej wyraziły się w twórczości artystycznej. We Włoszech już pod koniec średniowiecza, uznano artystę za należącego do homines illustres – ludzi znakomitych. Wcześniej skromni rzemieślnicy, stali się ówcześnie niezależnymi twórcami. W tym okresie znacząco wzrosła liczba artystów, w porównaniu do czasów średniowiecza.