Ustanowienie Republiki Rzymskiej, której naczelną pozycję zajęli dwaj patrycjuszowscy konsulowie, wywołało zaostrzenie walk klasowych. Zrujnowani przez ciągłe wojny i zadłużenia u bogatszych warstw społecznych plebejusze, żądali dla siebie udziałów w gruntach zdobywanych ustawicznie na nieprzyjacielu. Chcieli również uzyskania praw politycznych oraz środków prawnych, dla ochrony przed samowolą patrycjuszowskich urzędników.
W latach 451 – 449 p.n.e. dochodzi do zaognienia się konfliktu klasowego w starożytnym Rzymie. Pod naciskiem mas plebejskich – które żądały spisania praw, powstała komisja złożona z dziesięciu obywateli w celu przeprowadzenia kodyfikacji prawa.
Prawo Rzymskie – Prawo XII Tablic
Pogarszająca się sytuacja społeczna, zmierzająca do wybuchu wojny domowej, doprowadziła w końcu w roku 449 p.n.e. do opublikowania słynnego prawa XII tablic.
Prawo zostało wyryte na spiżowych tablicach i wystawione na widok publiczny na Forum Romanum oraz na rynkach i placach wszystkich ówczesnych Kolonii Rzymskich. Były pierwszym i jednym, aż do czasów Justyniana, kodeksem Prawa Rzymskiego.
Prawa te dają nam bardzo wyraźny obraz ówczesnego społeczeństwa rzymskiego, w jego okresie przechodzenia do ustroju niewolniczego. Niewolnictwo ma wówczas jeszcze charakter patriarchalny. Ciekawym ustaleniem prawa była zasada, że ojciec może sprzedać w niewolę swojego syna ale tylko trzykrotnie. Jeżeli syn został po raz trzeci wyzwolony, wychodził spod władzy ojca.
Mimo istniejącej już wtedy rozwijającej się własności prywatnej, istnieje wciąż kolektywna własność rodowa, o czym najlepiej świadczyły przepisy odnoszące się do dziedziczenia. Prawo XII tablic, które w rzeczywistości stanowiło kodyfikację istniejącego prawa zwyczajowego, przewidywało surowe kary za naruszenie własności – za kradzież dokonaną w nocy karano śmiercią, za umyślne podpalenie groziła chłosta, a następnie spalenie żywcem.
Prawo rozgraniczało również ludzi wolnych i niewolników – człowiek wolny np. przyłapany na kradzieży podlegał każe chłosty, taka sama kara czekała niewolnika, tyle, że po jej wykonaniu zrzucano go ze skały.
Interesująca dla zobrazowania ówczesnych zwyczajów, jest ósma tablica kodeksu. Zawierała wytyczne dotyczące pochówku zmarłych – od tej pory nie wolno było palić ani zakopywać zwłok w obrębie miasta oraz nie wolno było składać do grobów przedmiotów ze złota.
Prawo XII tablic zostało zniesione już cztery lata po jego ogłoszeniu, przez prawo Kanulejusza (Kanulejusz w 445 r. p.n.e. miał być trybunem ludowym. Dążył do wprowadzenia ustaw dających większe prawa plebejuszom).