Obalenie władzy Etrusków, a wraz z nią likwidacja monarchii, umożliwiły budowanie nowego systemu na pierwotnych terenach starożytnego Rzymu.
Republika istniała w latach 509 – 27 p.n.e., za jej początek uznaje się upadek (wygnanie) ostatniego króla rzymskiego Tarkwiniusza Pysznego i przejęcie władzy przez dwóch pierwszych rzymskich konsulów. Koniec okresu Republiki łączy się jednoznacznie z postacią pierwszego rzymskiego cesarza Oktawiana Augusta – skupienie władzy w rękach jednego człowieka.
Władza w Republice Rzymskiej była podzielona między lud, który w ówczesnym czasie stanowił najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą. Główna władza administracyjna sprawowana była przez Senat. Władza wykonawcza, w tym realizacja uchwał dwóch powyższych instytucji, leżała w gestii urzędników.
Republika Rzymska – Konsul
Po wypędzeniu ostatnich królów etruskich w roku 509 p.n.e. i ustaleniu ustroju republikańskiego, władze przejęli wybierani rokrocznie przez zgromadzenie centurialne (zgromadzenie centurii w Starożytnym Rzymie – zorganizowane według podziału majątkowego), spośród patrycjuszy (uprzywilejowana wyższa warstwa społeczna) dwaj konsulowie.
Posiadali oni początkowo najwyższą władzę wykonawczą, sądowniczą oraz wojskową. Bez zgody konsulów nie mogło zebrać się zgromadzenie ludowe ani też senat. Podczas piastowania swojej funkcji, żaden z konsulów nie mógł być pociągnięty do jakiejkolwiek odpowiedzialności. Ich władzę mógł ograniczyć tylko drugi konsul – poprzez zgłoszenie swojego veta.
Każdy z konsulów mógł jednocześnie skorzystać z prawa veta wobec zmian ustaw proponowanych przez poszczególnych senatorów. Oprócz tego w pierwszym roku republiki, w celu ograniczenia władzy konsulów, wprowadzono możliwość odwołania się od ich decyzji podczas zgromadzenia ludowego. Prawo to przysługiwało każdemu obywatelowi rzymskiemu.
W początkowych formach Republiki, nie było poza konsulami innych urzędników, jedynie kwestorzy, którzy byli przez nich wybierani. Pełnili oni funkcje sędziów śledczych. W roku 47 p.n.e. urząd ten stał się w pełni samodzielny, a kwestorzy byli od tej pory wybierani przez zgromadzenie ludowe.
Republika Rzymska – Dyktator
W roku 501 p.n.e. powołano w Starożytnym Rzymie – po raz pierwszy, urzędnika z nadzwyczajnymi uprawnieniami zwanego dyktatorem. W odróżnieniu od urzędu konsula, dyktatora powoływano tylko w sytuacjach groźnych dla państwa, które wymagały skupienia władzy w rękach jednego człowieka.
Dyktator wybierany był przez konsula na okres sześciu miesięcy. W późniejszym okresie republiki nikt nie mógł zostać dyktatorem bez wcześniejszej zgody większości senatu. Sam okres sześciu miesięcy również nie był kwestią stałą, gdyż zdarzali się władcy pozostający dyktatorami dożywotnimi jak np. Juliusz Cezar. W odróżnieniu od możliwości konsula, którego władza została ograniczona tylko w obrębie miasta w roku 509 p.n.e., władza dyktatora była nieograniczona.
Republika Rzymska – Trybunowie
Niska pozycja oraz pogarszająca się sytuacja społeczna plebejuszy (plebs), doprowadziła do walk klasowych i ostatecznie do ustępstw ze strony patrycjuszy, których rezultatem było prawo corocznego wyboru dwóch lub czterech trybunów. Liczba ta została powiększona do dziesięciu osób w roku 457 p.n.e..
Trybuni posiadali dość duży zakres kompetencji i uprawnień. Głównym celem ich działań miała być obrona interesów plebsu. Posiadali swoiste veto, które mogło być wykorzystane wobec ustaleń senatu podczas zgromadzeń ludowych oraz wobec decyzji poszczególnych urzędników.
Poza tym Trybuni Ludowi przewodniczyli zebraniom plebejuszy, na których zapadały najważniejsze decyzje. Odnosiły się one jednak tylko do ograniczonego obszaru, nigdy nie miały mocy prawnej wobec całego państwa.
Republika Rzymska – Cenzorzy
Na urząd cenzora powoływano na okres półtoraroczny co pięć lat. W początkach republiki do ich podstawowych kompetencji należało przeprowadzenie cenzusu majątkowego wśród obywateli.
Z biegiem czasu ich kompetencje wzrastały. W roku 312 p.n.e. przyznano cenzorom prawo układania listy członków senatu i skreślania z niej niemoralnie postępujących senatorów. Ponadto cenzorowie układali budżet państwa, wydzierżawiali cła i domeny państwowe oraz wykonywali nadzór nad wielkimi robotami publicznymi.
Republika Rzymska – Senat
Senatorów wybierano z najbogatszych i najbardziej wpływowych ludzi w Rzymie, początkowo w liczbie stu. Z biegiem rozwoju republiki liczba ta wzrastała, „w II w p.n.e. liczbę senatorów zwiększono do 300, a w 80 r. p.n.e. do 600, zaś za Juliusza Cezara do 900.” (E. Wipszycka, Cywilizacja Starożytna).
Funkcje senatora sprawowano dożywotnio, chyba że dany senator – według większości, dopuścił się czynów niestosownych do zajmowanego przez siebie urzędu.
Każdy z senatorów miał prawo do pojedynczego wystąpienia, co najdziwniejsze posiadał również prawo mówić o czym chciał i jak długo tylko zapragnął, w czym reszta nie mogła mu przeszkadzać. Ten sposób blokowania obrad był często wykorzystywany. Dobrym przykładem są wystąpienia Katona, który wygłaszał całodniowe monologi w celu zablokowania swojego znienawidzonego przeciwka politycznego Juliusza Cezara.