„Demokracja, z greckiego „demos” – lud i „kratos” – władza, określa rodzaj rządów, w którym władza należy do obywateli danego państwa”. Jej podstawy oraz pierwotna forma (według niektórych najdoskonalsza) powstały w V w. p.n.e. w greckim polis – Atenach. Za jej twórców, którzy swoim reformami przyczynili się do jej budowy, uznaje się Solona, następnie Klejstenesa. Jednak ojcem demokracji ateńskiej obwołano Peryklesa, gdyż za jego panowania osiągnęła najpełniejszą postać.
Po obaleniu monarchii w starożytnym Rzymie powstała republika, która również miała być formą rządów – ustrojem społecznym, bazującym na fundamentalnych zasadach demokracji.
Republika Rzymska a Demokracja Ateńska – Społeczeństwo
Pełnoprawnymi obywatelami Aten byli mężczyźni (ukończone 20 lat), których ojciec i matka byli mieszkańcami Aten i tylko oni mieli prawo głosu, co de facto oznaczało wpływ na kwestie polityczne, społeczne, gospodarcze oraz militarne miast – państwa. Kobiety w starożytnych Atenach, podobnie jak obcokrajowcy, nie posiadali żadnych wpływów na wyżej wymienione kwestie. Sytuacja ta była stała przez większy okres czasu niezależnego trwania ateńskiego polis.
W strukturze społecznej starożytnego Rzymu, olbrzymią większość przez cały okres trwania imperium stanowili chłopi. Nie odgrywali oni jednak praktycznie żadnej roli w poszczególnych dziedzinach życia społecznego. Władza w państwie skupiona była wokół uprzywilejowanej grupy najbogatszych mieszkańców – patrycjuszy. Ich pozycja w życiu politycznym była bardzo silna, zajmowali całość najwyższych urzędów. To z ich grona wybierano Konsulów, Senatorów oraz niższych urzędników. W takiej sytuacji nastąpił podział na dwie podstawowe kategorie obywateli: pełnoprawnych patrycjuszy i pozbawionych większości praw plebejuszy.
W kwestiach społecznych Starożytne Ateny podobnie do Rzymu, opierały się głównie na niewolnictwie. Ateńskie polis wśród reszty Greckich miast – państw wiodły w tej kwestii prym. Jednak dopiero rzymianie, głównie poprzez swoje podboje, rozwinęli niewolnictwo do niespotykanej do tej pory skali.
Republika Rzymska a Demokracja Ateńska – Zgromadzenie Ludowe
Najważniejszą instytucją życia publicznego w Atenach było Zgromadzenie Ludowe. Zbierało się kilkanaście razy w roku, a uczestniczyli w nim wszyscy pełnoprawni obywatele polis. Każdy z obywateli mógł przedstawić swój wniosek oraz miał prawo zabrać głos (od czasów Peryklesa). Decyzje podejmowane były większością głosów, każdy obywatel miał jeden równoważny z resztą głos. Zgromadzenie ludowe wybierało sposób siebie członków, którzy mieli piastować dany urząd przez okres jednego roku. Dzięki temu duża część obywateli miała szanse przynajmniej raz w życiu sparowania wyższej funkcji w polis.
W Rzymie odpowiednikiem Zgromadzenia Ludowego były tzw. Komicje, w skład których wchodzili obywatele. Podzielone były na trzy poszczególne zgromadzenia (komicja):
- Komicja kurialna – Stanowiła najstarszą z trzech form zgromadzeń. Nie posiadała dużych kompetencji przy żadnej władzy ustawodawczej. Zbierała się jedynie dwa razy w roku: 24 marca oraz 24 maja. Jedną z ciekawszych kwestii, którymi się zajmował, to testamenty. Przed komicją kurialną można było ustanowić np. swojego spadkobiercę.
- Komicja centurialna – Zorganizowana była według podziału majątkowego, co w praktyce znaczyło, że głosy bogatszych były brane pod uwagę jako pierwsze i najczęściej to od nich zależała ostateczna decyzja. W ich kompetencjach leżał wybór wyższych urzędników, czyli m.in. najważniejszego urzędu konsula, następnie cenzorów oraz pretorów.
- Komicja trybusowa – Była organem należącym w praktyce do najuboższych, a raczej stanowiła ich główne miejsce, gdzie mogli mieć wpływ na sprawy państwowe. Zwoływana była przez Trybuna Ludowego, wszelkie reformy ustrojowe mogły być uchwalane tylko poprzez to właśnie zgromadzenie.
W starożytnych Atenach de facto wpływy na kształt państwa uzależnione były od więzów krwi, miejsca urodzenia i pochodzenia rodziców. W Rzymie kwestia ta była dużo prostsza – głos mieli ci obywatele, którzy mieli też pieniądze.
Republika Rzymska a Demokracja Ateńska – Sądy
Sądy – w ateńskim polis, składały się z 6000 osób wybieranych w drodze losowania spośród pełnoprawnych obywateli. Podzieleni byli na komplety sędziowskie. Rozpatrywały spory prywatne, nadużycia urzędników, zgodność z prawem zaskarżonych projektów uchwał zgłoszonych na zgromadzeniu. Ciekawym zjawiskiem w starożytnych Atenach, w kwestiach sądzenia obywateli był tzw. ostracyzm wprowadzony przez jednego z ojców demokracji Klejstenesa. Procedurę tę można było zastosować wobec obywatela, którego działania miały być szkodliwe dla ogółu polis. Wypędzano go wówczas na 10 lat, przy czym nie tracił on swojego majątku.
W Rzymie za kwestie karne – w początkach republiki, odpowiadali konsulowie, a następnie pretorzy. Podobnie jak w Atenach wygłaszano mowę obronną oraz oskarżycielską. Oskarżony miał prawo do obrońcy, za którego musiał sam zapłacić. Najwyższych urzędników państwowych można było pociągnąć do odpowiedzialności karnej na mocy senatu, który mógł od pewnego momentu wydać wyrok nawet na konsula.