W rzymskim państwiem w okresie cesarstwa rządziły cztery wielkie dynastie: Julijsko - Klaudyjska, Flawijska, Antoninów i Sewerów (syryjska) oraz trzy mniejsze: Walentyniańska, Konstantyńska i Teodozjańska.
Głównym celem dynastii było utrzymanie stabilnego i silnego państwa, po odejściu danego władcy. Po 235 roku n.e. nastał kryzys, kiedy władza prawie co roku przechodziła w inne ręce.
Cesarze Rzymscy i Dynastie Rzymskie – Dynastia Julijsko – Klaudyjska
Dynastia Julijsko – Klaudyjska panowała od roku 27 p.n.e. do 68 n.e.. Jej założycielem był Oktawian August. Swoją nazwę wzięła od rodów dwóch pierwszych cesarzy. Zachowywała pozory współpracy z senatem, władca tytułował się początkowo princepsem (pryncypat). Opierała się na wojsku i ekwitach, którzy często dochodzili do wielkiego znaczenia. Czasy panowania dynastii Julijsko - Klaudyjskiej były okresem kształtowania się aparatu państwowego i zawodowej administracji.
Przedstawiciele Dynastii:
Oktawian August, Gaius Iulius Caesar Octavianus (63 r. p.n.e. – 14 r. n.e.), panował od 30 roku p.n.e. do swojej śmierci w 14 n.e.. Był synem Gajusza Oktawiusza i Atii Starszej, wnuk siostry Juliusza Cezara i adoptowany testamentem synem Cezara. Pozornie nie zmienił on ustroju republikańskiego, lecz skupił w swych rękach całą faktyczną władzę, zostając pierwszym senatorem i najwyższym kapłanem. Oktawian przeprowadził szereg reform ustrojowych. Zmniejszył liczbę senatorów do 600, ustanowił nowy cenzus majątkowy, wprowadził nowe podatki, popierał sztukę i dbał o rozbudowę Rzymu oraz zreorganizował wojsko. Przeprowadził podział w zarządzaniu prowincjami - podzielił prowincje na cesarskie oraz senackie. Lata panowania Oktawiana były okresem wewnętrznego pokoju oraz rozkwitu gospodarczego, a wojny toczyły się tylko na peryferiach.
Tyberiusz, Tiberius Claudius Nero (42 r. p.n.e. – 37 r. n.e.), panował od 14 do 37 roku n.e.. Objęcie przez niego władzy usankcjonowała specjalna uchwała senatu. Był to człowiek podejrzliwy, ale zdolny wódz i administrator. Aby zapobiec nadużyciom, wprowadził kontrole urzędników w prowincjach. W czasach jego panowania jego bratanek Germanik podjął szereg zwycięskich wypraw przeciw Germanom, wkrótce potem został odwołany przez Tyberiusza do Rzymu. Germanik nagle zmarł w w 19 roku n.e., o jego śmierć oskarżano Tyberiusza. Tyberiusz bojąc się o swoje życie wytoczył szereg procesów o obrazę majestatu, kończących się wyrokami śmierci. Zausznikiem swym uczynił prefekta pretorianów Sejana. Od 26 r. n.e. mieszkał na wyspie Capri, rozkazy wydając korespondencyjnie. Zginął w roku 37 n.e. uduszony przez Kaligulę w jego własnej sypialni.
Kaligula, Gaius Iulius Caesar (12 r. n.e. – 41 r. n.e.), panował od 37 do 41 roku n.e.. Pierwsze lata rządów Kaliguli były roztropne i nie zapowiadały żadnej diametralnej zmiany. Jednakże w październiku 37 roku n.e. Kaligula zapadł na poważną chorobę, prawdopodobnie mózgu. Po powrocie do zdrowia, Kaligula stał się zupełnie innym człowiekiem. Rozpoczął bardzo okrutne rządy. Żądał dla siebie czci boskiej, zginął z ręki spiskowców.
Neron, Tiberius Claudius Nero Caesar Drusus (37 r. n.e. – 68 r. n.e.), panował od 54 do 68 roku n.e.. Był piątym z kolei cesarzem. Na kartach historii zapisał się jako jeden z tyranów Rzymu. W chwili objęcia władzy miał zaledwie 17 lat. Był żądny władzy, dążył do narzucenia hellenistycznych form sprawowania władzy, nieustannie rywalizował z senatem o wpływy, w końcowym okresie panowania poddał się nawet deifikacji. Takie postępowanie sprawiło, że wśród arystokracji rzymskiej postrzegany był jako tyran. W 68 r. n.e. w Hiszpanii cesarzem ogłosił się Galba, wtedy Neron popełnił samobójstwo.
Cesarze Rzymscy i Dynastie Rzymskie – Dynastia Flawijska
Dynastia Flawijska panowała od 69 r. n.e. do 96 r. n.e.. Jej założycielem był Wespazjan. Po krótkotrwałej wojnie domowej, która zapanowała po śmierci cesarza Nerona - ostatniego członka dynastii Julijsko – Klaudyjskiej, zwana była Rokiem Czterech Cesarzy. Władzę przejął dowódca wojsk wschodnich - Wespazjan. Jest on uznawany za prekursora dynastii Flawijskiej.
Przedstawiciele Dynastii:
Wespazjan, Titus Flavius Vespasianus (9 r. n.e. – 79 r. n.e.), panował od 69 r. n.e do 79 r. n.e.. Wyróżnił się w końcowej fazie podboju Brytanii (40 – te lata I wieku n.e.), co zostało zapamiętane i otworzyło mu drogę do urzędu konsula. Śmierć Nerona doprowadziła do wygaśnięcia dynastii Julijsko – Klaudyjskiej. Wtedy Wespazjan wziął udział w walce o sukcesję i w 69 roku n.e. został wybrany na cesarza oraz uznany przez Senat. Namiestnikiem Brytanii mianował Juliusza Agrykolę. Wyróżnił się jako reformator i reogranizator państwowości rzymskiej, umocnił granice cesarstwa. Nakazał usunąć z Rzymu stoików oraz rozpoczął budowę największego amfiteatru w historii – Koloseum, niestety nie doczekał się końca budowy. Zmarł przed zwycięską inwazją Agrykoli na Kaledonię.
Tytus, Titus Flavius Vespasianus (39 r. n.e. – 81 r. n.e.), panował od 79 do 81 roku n.e.. Burząc Jerozolimę, zakończył wojnę żydowską trwającą w latach 66 n.e. – 70 n.e.. Za jego panowania nastąpiła erupcja wulkanu Wezuwiusz i zniszczone zostało miasto Pompeje. Za panowania Tytusa wzniesiono „arenę śmierci” tzw. Koloseum. Za czasów panowania Tytusa było mnóstwo tragicznych katastrof: zarazy, pożar w Rzymie i nadmieniony wcześniej wybuch wulkanu. Podczas rządów Tytusa powstało mnóstwo nowych budowli.
Cesarze Rzymscy i Dynastie Rzymskie – Dynastia Antoninów
Dynastia Antoninów panowała od roku 96 n.e. do 192 n.e. Jej założycielem był Nerwa. Cesarze zazwyczaj panowali w wyniku adopcji przez swojego poprzednika. Na panowanie tej dynastii przypada apogeum potęgi Rzymu, który objął swoim panowaniem terytoria Dacji, Mezopotamii i Armenii. Panowanie cesarzy Nerwy, Trajana, Hadriana, Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza określane są także czasem „Pięciu dobrych cesarzy”. Zasłynęli oni umiarem w korzystaniu z władzy. Sukcesja w ich epoce następowała w sposób pokojowy. Każdy cesarz adoptował kolejnego następcę, unikają w ten sposób politycznej walki związanej z sukcesją zarówno przed jak i po niej. Okres ich panowania powszechnie uznaje się za złoty wiek rzymskiego państwa.
Przedstawiciele Dynastii:
Nerwa, Marcus Cocceius Nerva (30 r. n.e. – 98 r. n.e.), panował od 96 do 98 roku n.e. Pochodził z nienależącego do elit rzymskich ale zasłużonego rodu senatorskiego. Był konsulem z Wespazjanem w 71 r. n.e. i z Domicjanem w 90 r. n.e.. Po zabójstwie Domicjana, spiskowcy wysunęli Nerwe na cesarza 18 września 96 r. n.e.. Powodem miał być jego podeszły wiek – miał wtedy 61 lat i bezdzietność. Był znacznie łagodniejszym cesarzem od poprzednika. Uwolnił więźniów oskarżonych o zdradę, zabraniając na przyszłość wnoszenia takich oskarżeń, przywrócił skonfiskowane majątki, wzmocnił znaczenie senatu. Adoptował młodego dowódcę Trajana, który walczył w Germanii.
Marek Aureliusz, Marcus Annius Aurelius Verus (121 r. n.e. – 180 r. n.e.), panował od 161 do 180 roku n.e.. Jego ojcem był Annius Verus, który zmarł gdy Marek miał 11 lat. Marek Aureliusz otrzymał wszechstronne i staranne wykształcenie. Został adoptowany przez swego wuja Antonina Piusa w 138 roku n.e.. Następnie poślubił jego córkę Faustynę i miał z nią syna Kommodusa oraz dwie córki: Lucillę i Vibię Sabinę. Sprawował rządy wraz z niedołężnym bratem - Lucjuszem Werusem. Jego rządy to okres nieustających wojen. W swoich „Rozmyślaniach” zawarł myśl, iż uważa że jego rządzenie bez większego dobra, przyniosło tylko śmierć i ofiary. Głównymi wrogami Rzymu były wówczas plemiona germańskie i Partowie. Był dobrym dowódcą odnoszącym spektakularne zwycięstwa. Marek Aureliusz prowadził skromne, spokojne życie zgodne z surowymi zasadami stoickimi. Miał głębokie poczucie obowiązku służenia krajowi i obywatelom. Dbał o dobre stosunki z senatem, przeprowadził reformy w dziedzinie administracji i prawa cywilnego. Chrześcijan uważał za wrogów państwa, toteż tolerował ich prześladowania. Po śmierci został pochowany w Mauzoleum Hadriana. Był ostatnim z dobrych cesarzy.
Cesarze Rzymscy i Dynastie Rzymskie – Dynastia Sewerów
Dynastia Sewerów panowała od roku 193 n.e. do 235 n.e. Jej założycielem był Septymiusz Sewer. W wyniku zamordowania Kommudusa – ostatniego z rodu Antoninów, który nie mianował swego następcy, tron stanął otworem dla pierwszego, który siłą zdobędzie Rzym. Septymiusz Sewer, który pokonał pozostałych pretendentów i poprzez fikcyjną adopcję, „będąc synem” Marka Aureliusza, chciał kontynuować starą dynastię. Sewer jest jednak uważany za ojca nowej dynastii - Sewerów (Syryjskiej).
Przedstawiciele Dynastii:
Karakalla, Marcus Aurelius Antoninus Bassianus (188 r. n.e. – 217 r. n.e.), panował od 211 do 217 roku n.e.. Panował z ojcem, a po śmierci ojca z bratem Getą. Po jego zamordowaniu pełnił funkcję samodzielnego cesarza rzymskiego od 212 roku n.e.. W tym też roku wszyscy mieszkańcy imperium otrzymali od Karakalla obywatelstwo rzymskie. Był okrutny i despotyczny. Czcił Aleksandra Wielkiego, chciał połączyć cesarstwo rzymskie z imperium Partów - w tym celu zażądał ręki córki króla Partów Artabana V. Otrzymał odmowę, wtedy rozpoczął wojnę z Partami i przyłączył Armenię do imperium jako nową prowincję. W 217 roku n.e. został zamordowany przez Makrina - prefekta pretorianów, było to podczas podróży z Edessy na wojnę.
Heliogobal, Marcus Aurelius Antoninus (204 r. n.e. – 222 r. n.e.), panował od 218 do 222 roku n.e.. Jego matką była Julia Soaemias - zwolenniczka ogłoszenia go bogiem słońca, czyli Heliogabalem. Została zamordowana przez syna w 222 roku n.e. Powiadano, że był nieślubnym synem cesarza Karakalli. W młodym wieku w mieście Emesa w Syrii pełnił funkcję arcykapłana boga zwanego w semickim narzeczu „Elah – Gabal”. Słynął ze swoich homoseksualno - orgiastycznych zachowań. Heliogabal został zamordowany w 222 r. n.e. z inicjatywy matki Sewera - Julii Mammei.
Cesarze Rzymscy i Dynastie Rzymskie – Dynastia Konstantyńska
Dynastia Konstantyńska panowała od roku 305 n.e. do 363 n.e.. Jej założycielem był Konstancjusz I Chlorus. Karierę Konstancjusz zrobił w wojsku. Został adoptowany 1 marca 293 roku n.e. przez cesarza Maksymiana. Wybrany na cesarza rzymskiego 1 maja 305 roku n.e.. 25 lipca 306 roku n.e. zginął w wyprawie przeciwko Piktom i Szkotom w Eboracum (dzisiejszy York). Jako jedyny na terenie swojego panowania nie wprowadzał w życie antychrzescijańskich edyktów Dioklecjana. Uważa się, że był on wyznawcą boga Słońce, nie uznawał pozostałych pogańskich bogów. Dynastia upadła wraz ze śmiercią Juliana Apostaty, który zginął w 363 r. n.e. w czasie wojny z Persami. Nazwa dynastii pochodzi od imienia jej najważniejszego członka, Konstantyna Wielkiego, który od 324 roku n.e. aż do swojej śmierci w 337 roku n.e. był jedynym władcą imperium. Niekiedy dynastia Konstantyńska nazywana jest Neoflawijską. Wynika to z faktu, iż każdy władca z tej dynastii nosił imię Flavius – tak jak cezarowie dynastii Flawiuszów z końca I wieku n.e..
Przedstawiciele Dynastii:
Julian Apostata, Flavius Claudius Iulianus (331 lub wiosną 332 r. n.e. – 363 r. n.e.), panował od 361 do 363 roku n.e.. Osadzono go tronie poprzez podniesienie na tarczy, co potem w Cesarstwie Rzymskim jak i Bizantyjskim stało się regułą. Julian był ostatnim cesarzem wyznającym religię dawnych Rzymian. Jego dążenia do osłabienia i wyrugowania chrześcijaństwa z imperium rzymskiego, oraz ponowne podniesienie tradycyjnej religii starożytnych Rzymian do rangi religii państwowej przyniosły mu niepochlebne opinie historyków chrześcijańskich. W 363 r. n.e. zginął w czasie wojny z Persami.
Cesarze Rzymscy i Dynastie Rzymskie – Dynastia Teodozjańska
Dynastia Teodozjańska panowała od roku 379 n.e. do 455 n.e.. Jej założycielem był Flawiusz Teodozjusz. Flawiusz Teodozjusz był wielkim rzymskim generałem, który uratował Rzym przed utratą Brytanii, poprzez zażegnanie tzw. Wielkiego Spisku w latach 367 - 368 n.e. (Ammianus Marcellinus określa konspirację jako barbarica conspiratio). Jego syn, również Flawiusz Teodozjusz został w 379 r. n.e. cesarzem Cesarstwa Zachodniorzymskiego i tym samym początkując w sposób formalny dynastię. W latach 394 - 395 n.e. pokonując uzurpatora Eugeniusa udało mu się ponownie zjednoczyć cesarstwo rzymskie. Przyjął imię Teodozjusz I, potem był nazwany „Wielkim”. Teodozjusz I został zastąpiony przez swoich synów: Honoriusza na Zachodzie i Arkadiusza na Wschodzie imperium. Ród Teodozjusza związał się z dynastią Walentyniańską, kiedy to Teodozjusz I poślubił córkę Walentyniana I - Galla'ę. Ich córka nosiła imię Galla Placydia. Ostatnim cesarzem Zachodu należącym do dynastii Teodozjańskiej został syn Galli Placydii – Walentynian III, z kolei na Wschodzie cesarzem został Marcjan, szwagier Teodozjusza II. Potomkowie dynastii władali częścią Wschodnią cesarstwa w Konstantynopolu, aż do końca VI wieku n.e..
Przedstawiciele Dynastii:
Marcjan, Caesar Flavius Marcianus Augustus (392 r. n.e. – 457 r. n.e.) Panował od 450 do 457 roku n.e.. Był cesarzem wschodniorzymskim, skutecznie walczył z władcą Hunów – Attylą, a w 456 roku n.e. z powodzeniem odpierał najazdy koczowników arabskich. Marcjan wraz z żoną w 451 r. n.e. patronowali obradom soboru chalcedońskiego oraz budowie klasztoru świętego Marona w Syrii. W 453 roku n.e. armia cesarska przywróciła porządek w Jerozolimie, gdzie Atena Eudokia – wdowa po Teodozjuszu II, doprowadziła do wybuchu rewolty monofizytów i wygnała biskupa Juwenalisa. Marcjan zmarł w 457 roku n.e.. Powodem śmierci cesarza była prawdopodobnie gangrena.