W monarchii despotycznej (zwanej również despotyzmem) pełnia władzy wykonawczej, ustawodawczej oraz sądowniczej jest w rękach jednej osoby, która z reguły uzyskała prawo jej sprawowania na drodze legalnej. Głowa państwa stoi ponad prawem, ustanawia je, ale mu nie podlega. W większości przypadków władza jest dziedziczona. Charakterystyczne przy tej formie państwa jest również częste stosowanie środków nacisku i przemocy w celu utrzymania władzy; w sytuacji zagrożenia przez konkurentów niejednokrotnie dochodziło do eliminacji przeciwnika, nawet fizycznej.
Z boskiego nadania
Ważnym, aspektem despotyzmu jest przypisywanie władcy atrybutów boskich (o boskości władzy mówiło się również w innych typach monarchii, np. absolutnej), a nawet wręcz utożsamianie go z bogiem lub synem boga (to wyróżnia despotyzm). Szczególnie jaskrawo widać to na przykładzie egipskich faraonów uznawanych za bóstwa bądź wcielenie boga Re.
Rządy despotyczne
Monarcha despotyczny dysponował zatem władzą nieograniczoną, był twórcą prawa i jednocześnie jako najwyższy sędzia oraz dowódca wojsk egzekwował jego przestrzeganie – wydawał sądy sam lub czyniły to inne instytucje w jego imieniu. Pełnił również funkcję kapłana, pośrednika z bóstwem. Zdarzało się jednak, że mniej udolny monarcha faktycznie tracił swoją pozycję na rzecz swoich pomocników, doradców – tak stało się m.in. w Egipcie, gdzie z czasem kontrolę nad faraonami przejęli wykształceni kapłani. Monarchię despotyczną cechował ponadto model państwa silnie scentralizowanego, połączony ze stanowczą kontrolą nad społeczeństwem.
Obecnie na świecie nie ma żadnego państwa, w którym panował by ten model sprawowania władzy. Monarchie despotyczne występowały głównie w starożytności na terenie Egiptu oraz Bliskiego Wschodu.