Monarchia stanowa swój początek bierze w późnym średniowieczu, kiedy to w społeczeństwach zarysowały się trwałe podziały na grupy społeczne – tutaj nazwane stanami. Monarchie patrymonialne przekształciły się w monarchie stanowe, te ostatnie z kolei będą funkcjonowały stosunkowo krótko, bowiem w epoce nowożytnej ustąpią miejsca ekspansywnemu absolutyzmowi (poza nielicznymi wyjątkami, takimi jak np. Rzeczypospolita Polska czy Anglia).
Monarchia stanowa jest formą ustroju wewnątrzpaństwowego, w której monarcha oddaje część swojej władzy przedstawicielom poszczególnych stanów; jego władza z reguły zostaje ograniczona na rzecz stanów wyższych (takich jak rycerstwo czy duchowieństwo, ewentualnie mieszczaństwo). Reprezentanci stanów uczestniczą w polityce państwowej głównie poprzez udział w zgromadzeniach stanowych (z czasem przekształciły się one w parlamenty) oraz organach będących formą samorządu (wiece, zjazdy, sejmiki).
Proces rodzenia się monarchii stanowych zachodzi powoli na skutek wzrostu znaczenia królewskich wasali oraz ludzi wykształconych, przeważnie będących dostojnikami państwowymi, prawnikami, urzędnikami (często pochodzących także z bogatego mieszczaństwa – legiści, albo z drobnej szlachty). Ludzie ci tworzyli swoistą elitę intelektualną, swoją wiedzę wykorzystali miedzy innymi do zwiększenia swojego udziału w sprawowaniu rządów. Z czasem opracowali nowe zasady prawno-ustrojowe państw i wprowadzili je w życie. Straciło na znaczeniu rozumienie państwa jako osobistej własności (patrymonium) monarchy, musiał on podzielić się władzą ze stanami, które zdobyły możliwość wpływania na politykę państwa i tworzenie ustroju prawnego.