Jednym z dokumentów o największym znaczeniu dla rozwoju nauki społecznej Kościoła Katolickiego jest encyklika Rerum novarum papieża Leona XIII z 1891 roku, poświęcona kwestii robotniczej.
Encyklika ta została była swoistą odpowiedzią na zjawisko zwiększania się wpływów idei socjalistycznych i komunistycznych wśród katolickich robotników. Papież poddał krytyce zarówno socjalizm, jak i kapitalizm, przeciwstawiając im chrześcijańską politykę społeczną.
Wyraźnie odrzucono socjalizm w wersji marksistowskiej (skierowano ostrzeżenie do katolików, by nie ulegali złudnemu i pozornemu podobieństwu między chrześcijaństwem i socjalizmem), a także „krwiożerczy liberalizm” (przeciwstawiano się zwłaszcza wszelkim przejawom gospodarczego imperializmu). Papież wskazywał, iż alternatywą dla wspomnianych dwóch ideologii jest nauka społeczna Kościoła (katolicka etyka społeczna), która wypływa z zasad chrześcijańskich i troszczy się zarówno o cielesne, jak i duchowe potrzeby człowieka.
Krytykując socjalizm papież Leon XIII zauważał, iż jest to ideologia bezbożna, oparta na fałszywych przesłankach, gdyż nie jest zgodna z „prawdami wiary Kościoła Katolickiego”. Lepsze warunki pracownikom mogą zapewnić m.in. związki zawodowe, które dbają o interesy tej grupy. W encyklice promowano własność prywatną, która daje człowiekowi szanse do swobodnego rozwoju (oczywiście, jeżeli korzysta się z niej z uwzględnieniem względów moralnych).
W dokumencie podkreślano, iż dla dobra społeczeństwa państwo i Kościół powinny współpracować i funkcjonować wspólnie. Określono również najważniejsze zadania ciążące na instytucjach państwowych – ochrona obywateli poprzez zapewnienie odpowiedniego minimum (stabilnej pracy z godziwym wynagrodzeniem oraz wolnej niedzieli, którą mogą przeznaczyć na odpoczynek), promowanie sprawiedliwości społecznej (zapewnienie ochrony praw każdemu obywatelowi) oraz wyrównywanie społecznych nierówności. Papież podkreślał ponadto potrzebę dialogu między pracodawcami i pracownikami, wskazywał, iż muszą być zachowane prawa i obowiązki obydwu stron, jednocześnie piętnował niepohamowaną pogoń za zyskiem, często kosztem innych ludzi. Kościół ma za zadanie m.in. troszczyć się o najbiedniejszych, których Bóg otacza szczególną opieką.
Encyklika Rerum novarum stała się podstawą nauki społecznej Kościoła, zapoczątkowała tradycję zaangażowania się Kościoła w aktualne wydarzenia społeczne i wyznaczyła pewną ścieżkę, którą podążali kolejni papieże odnosząc się do spraw społecznych.