Socjalizm ukształtował się, mniej więcej na przełomie XVIII i XIX wieku jako ideologia opozycyjna wobec kapitalizmu. Twórcy nowej teorii wyrzucali, iż ustrój kapitalistyczny utrwala, a nawet pogłębia, nierówności społeczne, poprzez promowanie osób posiadających większy kapitał i marginalizację osób niżej usytuowanych na drabinie społecznej. Socjalizm oparł swoją ideologię na kategorii powszechnej równości ludzi i sprawiedliwego, równego podziału własności, dóbr i środków produkcji między wszystkich obywateli (własność wspólna miała być podstawą równości i dobrobytu każdej jednostki). Likwidacji uległy własność prywatna oraz podział społeczeństwa na klasy.
Ideologia socjalistyczna pojawiła się najpierw u tzw. utopijnych socjalistów – należeli do nich np. Claude Henri de Saint-Simon i Charles Fourier, jednak podwaliny teoretyczne stworzyli już w XIX stuleciu Karol Marks i Fryderyk Engels, czołowi ideolodzy socjalizmu.
Początkowo był to pewien pogląd odnoszący się do stosunków ekonomicznych, z czasem zaś rozbudowany został także o pewną koncepcję stosunków społecznych. Takie społeczeństwo socjalistyczne to wspólnota ludzi wolnych i równych, mających taki sam dostęp do dóbr i pomiędzy których została równomiernie rozdzielona także praca, dzięki czemu nie występuje tutaj zjawisko ubóstwa, a wśród ludzi panuje przyjaźń. Był to swojego rodzaju idealistyczny projekt, którego nigdy w praktyce nie osiągnięto.
Doktryna socjalistyczna bardzo szybko rozwinęła się i uległa przeobrażeniom w stronę ideologii marksizmu-leninizmu. Zgodnie z nią socjalizm stanowił tylko początkowy etap w budowie społeczeństwa komunistycznego.