Jest to najstarsza forma monarchii feudalnej, która narodziła się pierwotnie w epoce wczesnego średniowiecza, za czasów panowania dynastii Merowingów na terenie państwa frankijskiego (późniejsza Francja), a rozwinęła podczas panowania jej następców – dynastii Karolingów. Dla zaistnienia tej formy ustroju najważniejszy był czysto rolniczy i feudalny charakter stosunków gospodarczych w Europie.
Monarchia patrymonialna wzięła swoją nazwę od łacińskiego słowa patrymonium, które przetłumaczyć można jako ojcowiznę, majątek dziedziczny. Założeniem tej formy państwa jest powszechne przekonanie, iż państwo jest prywatną własnością monarchy – będącego właścicielem ziemi oraz zasobów naturalnych, a także panem dla swych poddanych i najwyższym sędzią. Państwo i władza na jego terytorium przekazywane były z ojca na syna, a każdy kolejny spadkobierca mógł dowolnie nim rozporządzać. Władca dysponował prawem do dowolnego podziału swojego spadku, nikt nie mógł zakwestionować jego decyzji. Nieograniczony zakres panowania monarchy uzasadniony była również poprzez przeświadczenie, iż władza ta pochodzi od Boga, jest uświęcona i nie wolno tego podważyć. Potęgę monarchy wzmacniał dodatkowo fakt, iż dysponował on poparciem przedstawicieli warstw wyższych – możnych feudałów i duchownych, którzy byli jego wasalami.
Warto ponadto wspomnieć, że w przypadku monarchii patrymonialnej nie następowało rozróżnienie między majątkiem osobistym władcy a dobrem państwowym, mógł korzystać z nich według własnego uznania nie ponosząc żadnych konsekwencji za nadmierne wykorzystanie zasobów. Podobnie działo się w odniesieniu do urzędów – urzędników dworskich przeważnie utożsamiano z urzędnikami państwowymi, tym samym granice między tym, co publiczne a monarsze nie funkcjonowały.