Wielka wojna północna (1700-1721) - przyczyny, uczestnicy

W XVI i XVII wieku Europą Północną i Środkowo-Wschodnią wstrząsnęła seria wojen pomiędzy Szwecją, Rosją, Rzeczpospolitą i Danią o dominację nad basenem  Morza Bałtyckiego. Każde z tych państw chciało mieć swój udział w handlu morskim na tym obszarze, aby czerpać z niego jak największe zyski, należało kontrolować najważniejsze porty i linię brzegową.

Stąd też brały się szwedzkie marzenia o uczynieniu Bałtyku wewnętrznym morzem Szwecji. Kolejni władcy tego kraju w swojej polityce dążyli do całościowego opanowania wybrzeża, prowadząc bądź angażując się w różnorakie konflikty zbrojne, mające na celu zapewnić im pożądane nabytki terytorialne. Szwedzka potęga militarna została właściwie stworzona przez króla Gustawa II Adolfa, który wprowadził państwo szwedzkie w poczet mocarstw europejskich. Udział w wojnie trzydziestoletniej, okupiony wprawdzie śmiercią króla, przyniósł Szwecji znaczne nabytki terytorialne, w postaci dużej części Pomorza wraz ze Szczecinem. Kolejne wojny z Rzeczpospolitą praktycznie wyeliminowały to państwo z wyścigu o panowanie nad Morzem Bałtyckim, jednocześnie przynosząc państwu Szwedzkiemu nabytki w postaci Inflant, wraz z ważnym portem w Rydze.

Innym państwem zaangażowanym w walkę było Carstwo Rosyjskie, dążące do ekspansji i poszerzenia swoich granic, w szczególności zaś zdobycia szerszego dostępu do morza. Głównym punktem zainteresowania tego kraju były Inflanty, o które toczyło ono, jednak bez większych powodzeń, walki przez cały XVII wiek. Punktem zwrotnym było tu wstąpienie na tron w 1689 roku Piotra I Wielkiego, który pragnął uczynić z Rosji prawdziwą europejską potęgę. W tym celu przeprowadził on szereg reform, mających na celu zbliżenie do Europy Zachodniej, zarówno kulturalnie, jak i pod względem osiągnięć naukowo-technicznych. Mimo pewnych oporów akcje te znacznie wzmocniły państwo rosyjskie, przygotowując je do ekspansji. Car bowiem jako naczelny punkt swojej polityki zagranicznej postawił sobie otwarcie Rosji na świat, przez zdobycie szerokiego dostępu do głównych morskich szlaków handlowych, zarówno na Bałtyku, jak i Morzu Śródziemnym i Czarnym. Siłą rzeczy cel ten musiał oznaczać konflikty ze Szwecją i Turcją. Piotr I mógł pod tym względem liczyć na wsparcie Danii, tradycyjnej przeciwniczki Szwecji, która zawsze szukała okazji, by osłabić swojego silnego sąsiada.

Nieco inaczej wyglądały powody przystąpienia do wojny Saksonii. Jej władca, August II Mocny, będąc jednocześnie królem polskim wierzył, że posiada dostatecznie dużo potencjału, by wprowadzić w życie swoje ambitne plany rozwoju terytorialnego i zasięgu wpływów, jak również wzmocnienia władzy centralnej w Polsce. Myślał przy tym bardziej o interesie swojej dynastii, niż Rzeczpospolitej, jak wskazują jego plany odnośnie Inflant. Miały one zostać po oderwaniu od Szwecji oddane pod władzę Wettynów, a nie Rzeczpospolitej. Zabieg ten miał na celu przywiązanie do siebie Rzeczpospolitej, w dalszej zaś perspektywie- miał umożliwić przeprowadzenie w niej reform i umocnienie władzy królewskiej.

Jednym z głównych powodów wojny było przekonanie krajów będących w opozycji do Szwecji o słabości i braku doświadczenia bardzo młodego monarchy, jakim był Karol XII, rządzący od 1697. Wierzono, że w chwili, gdy Szwecją rządzi słaby władca, możliwa jest realizacja własnych celów poszczególnych państw, czyli głównie oderwania od Szwecji Inflant i Pomorza. W celu realizacji tych projektów w roku 1699 doszło do podpisania serii traktatów pomiędzy Rosją, Saksonią i Danią (najważniejszym z nich był traktat saksońsko-rosyjski z 21.11.1699), które spowodowały utworzenie Ligii Pólnocnej, wymierzonej w Szwecję. Stąd był już tylko krok do rozpoczęcia wojny, poprzez uderzenie saksońsko-rosyjskie na Inflanty w roku 1700.

Wkrótce okazało się jednak, że rachuby władców okazały się błędne, a szwedzki władca okazał się sprawnym wodzem i politykiem. Wojna, która miała być szybkim zwycięstwem przerodziła się w długi, dwudziestoletni konflikt.