Wielka wojna północna - przebieg

Jedną z głównych przyczyn wybuchu III wojny północnej, nazwanej później Wielką, było przekonanie władców Saksonii, Rosji i Danii o słabości Szwecji, po tym jak władzę objął tam małoletni król Karol XII (1697). Z tego też powodu państwa te utworzyły wymierzony w Szwecję sojusz, zwany Ligą Północną. Naczelnym celem koalicji było oderwanie od Szwecji Inflant i innych ważnych dla handlu morskiego terytoriów.

Pierwszymi posunięciami w tej wojnie był atak Ligi Północnej na szwedzkie Inflanty i Estonię, przeprowadzony przez siły saksońskie i rosyjskie, jak również duński atak na Holsztyn (1700). Karol XII wydawał się być w fatalnej sytuacji, atakowany na dwóch frontach przez przeważające siły. Okazało się jednak, że władca ten był naprawdę dobrym strategiem i dowódcą, wbrew swojemu młodemu wiekowi. Zdając sobie sprawę z tego, że nie może pokonać wszystkich przeciwników naraz, zwrócił się najpierw przeciwko Danii i rozbił jej siły w krótkiej kampanii, zmuszając do wycofania się z wojny i podpisania pokoju w Travendal (19.03.1700). Zaraz po tym zwycięstwie Karol przerzucił swoje siły na wschód i kolejno rozbił siły rosyjskie w bitwie pod Narwą (30.11.1700) i armię saksońską w bitwie nad Dźwiną (19.07.1701).

Zwycięski monarcha szwedzki ruszył wtedy w głąb Rzeczpospolitej, mimo że ta nie była w stanie wojny ze Szwecją. Wojska szwedzkie zniszczyły armię saksońską, a duża część szlachty polskiej poparła plany Karola XII, dotyczące detronizacji Augusta II Mocnego. Stała się ona faktem w roku 1704, kiedy to też wybrano na króla Stanisława Leszczyńskiego. W Polsce rozpoczęła się wojna domowa, trwająca aż do 1706 roku.

Wojska szwedzkie, mimo sukcesów, ugrzęzły jednak w Rzeczpospolitej na dłuższy czas, dając carowi Piotrowi Wielkiemu czas na otrząśnięcie się z klęski. Zdając sobie sprawę z dotychczasowej słabości armii rosyjskiej, przeprowadził on jej gruntowną reformę i reorganizację., przygotowując się do dalszej walki i odnosząc kilka pomniejszych sukcesów, korzystając z zaangażowania szwedzkiego w Polsce.

Tymczasem Karol XII dążył do eliminacji z wojny kolejnego członka Ligii Północnej, jakim była Saksonia. Po serii klęsk i wkroczeniu wojsk szwedzkich na terytorium Saksonii August II Mocny musiał podpisać pokój w Altranstädt (24.09.1706),  na mocy którego zrzekał się korony polskiej i wycofywał się z wojny. Teraz jedynym przeciwnikiem Szwecji stała się Rosja.

Karol XII rozpoczął kampanię przeciw Rosji w roku 1707, chcąc rozstrzygnąć losy wojny w walnej bitwie. Oprócz tego liczył on na pomoc Stanisława Leszczyńskiego, później zaś- również hetmana kozackiego Iwana Mazepy, który obiecał wspierać Karola w zamian za pomoc w oderwaniu od Rosji i utworzeniu niezależnego państwa kozackiego. Wszystkie te jednak nadzieje zawiodły. Rosjanie nie podejmowali walnej bitwy, zamiast tego wycofując się w głąb swojego terytorium, zaś pomoc polska i kozacka okazała się znikoma. Armia szwedzka zaczęła ponosić coraz większe straty z powodu chorób i braków w zaopatrzeniu, pogłębione jeszcze przez rozbicie idącego z zaopatrzeniem korpusu szwedzkiego w bitwie pod Leśną (9.10.1708). W czasie bezskutecznego oblężenia Połtawy, armia szwedzka została zaatakowana przez przeważające liczebnie wojska rosyjskie.  W wyniku bitwy pod Połtawą (9.07.1709) Szwedzi ponieśli druzgocącą klęskę, a Karol XII musiał ratować się ucieczkę do sprzyjającej mu Turcji.

Bitwa pod Połtawą była momentem przełomowym całej wojny. Od tego momentu Szwedzi, dotąd będący cały czas panami sytuacji, znaleźli się w głębokiej defensywie. Do Rzeczpospolitej wrócił August II Mocny, ponownie zawierając sojusz z Piotrem I, jednocześnie wojnę Szwecji wypowiedziała znowu Dania, wysadzając desant na terytorium szwedzkim. W tym samym czasie Piotr I Wielki uderzył ponownie na terytoria pod kontrolą szwedzką na północy, tym razem odnosząc znaczne sukcesy, m.in. jego wojska zdobyły w 1710 roku Rygę. Nawet przejściowe zwycięstwa szwedzkie nad Duńczykami nie mogły już niczego zmienić.

Na wynik wojny nie wpłynęła też spóźniona interwencja turecka po stronie Szwecji. Wprawdzie Turkom udało się niespodziewanie otoczyć armię Piotra Wielkiego, jednak nie doszło do żadnej bitwy. Piotrowi Wielkiemu udało się skłonić Turków do podpisania pokoju (traktat prucki z 12.07.1711, potwierdzony później pokojem adrianpolskim w 1713), gdzie w zamian za oddanie Azowa, zburzenie kilku twierdz na południu i (nigdy nie zrealizowane) wycofanie się z ingerowania w politykę Rzeczpospolitej Turcja wycofała się z wojny.

Karol XII powrócił do Szwecji w roku 1714, starając się ratować sytuację, jednak nie mógł już powstrzymać klęski. W 1715 do wojny po stronie Ligi Północnej przyłączyły  się Prusy i Hanover, atakując Pomorze Szwedzkie. Wreszcie w 1718 roku sam Karol XII zginął  w czasie oblężenia twierdzy Fredrikshald w Norwegii. Nowa władczyni, Ulryka Eleonora Wittelsbach (od 1720 roku zaś jej mąż, Fryderyk I) nie potrafiła powstrzymać klęski. Ostatecznie wojnę zakończył pokój w Nystadt w roku 1721. Szwecja traciła w nim większość terytoriów w Europie Środkowo-Wschodniej, większość Pomorza, Inflanty, Karelię i Estonię, jak również na zawsze wypadła z grona największych mocarstw europejskich. Prawdziwym zwycięzcą wojny stał się za to car rosyjski, Rosja bowiem zrealizowała wszystkie swoje cele polityczne. Nie można tego powiedzieć o Saksonii i Rzeczpospolitej, drugich po Szwecji „wielkich przegranych” tej wojny.