Udział Rzeczypospolitej w wojnie północnej. Skutki wojny północnej dla Polski

Wielka Wojna Północna, będąca głównie konfliktem zbrojnym pomiędzy Rosją i Szwecją o dominację nad Bałtykiem, a w szerszym kontekście - także całego rejonu Europy Środkowo-Wschodniej, wpłynęła w dużym stopniu na dalsze losy Rzeczpospolitej. Konflikt ten, w którym nasze państwo zostało niejako zmuszone brać udział, ujawnił z całą mocą wszystkie słabości kraju, jak również wady ustrojowe. Wielokrotne przemarsze różnorakich wojsk połączone z długotrwałą wojną domową zrujnowały ponownie gospodarkę, zaś powolnego popadania państwa w stan anarchii nie udało się zatrzymać aż do ostatnich lat panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Należy przy tym zaznaczyć, że przez pierwsze lata konfliktu walki toczyły się na terytorium Rzeczpospolitej, mimo iż ta formalnie nie brała udziału w wojnie. Świadczy to o ówczesnej słabości państwa.

Bardzo ważna do zrozumienia przyczyn zaangażowania Rzeczpospolitej w wojnę jest osoba  Augusta II Mocnego. Był on jednocześnie królem Polski i władcą Saksonii. Oba te państwa nie były połączone unią realną, jednak były zjednoczone osobą władcy, a przez to i jego koncepcją polityki zagranicznej. August II Mocny był jednym z założycieli wymierzonej w Szwecję Ligii Północnej (1699), do której przystąpiła Saksonia, ale nie Rzeczpospolita. August II planował jednak użyć oczekiwanych sukcesów w wojnie do umocnienia swojej władzy w Polsce. W jego zamyśle Rzeczpospolita i Saksonia miały po pewnym czasie stać się silnym blokiem, który miał być poważnym graczem na arenie europejskiej. Wprowadzenie do Rzeczpospolitej saksońskich wojsk  miało pomóc w przygotowaniu podłoża pod reformy, zwiększające władzę króla.

O wciągnięciu naszego państwa do wojny zadecydowała nieudana wyprawa inflancka wojsk saskich (1700-1701), które próbowały zdobyć Rygę. Władca szwedzki Karol XII zareagował błyskawicznie. Po rozbiciu wojsk rosyjskich w bitwie pod Narwą (1700) postanowił on najpierw wyeliminować z wojny Augusta II.  W tym celu wkroczył na terytorium Rzeczpospolitej, mimo że ta formalnie nie była w stanie wojny ze Szwecją. Karol XII mógł już wtedy liczyć na zdobycie poparcia wśród części szlachty. W 1700 roku bowiem na Litwie doszło do wojny domowej pomiędzy największymi rodami magnackimi. W jej wyniku doszło do znacznego osłabienia pozycji rodu Sapiehów, dotąd dominującego na Litwie. Zaczęli oni więc szukać ewentualnej pomocy u szwedzkiego króla, który w zamian za nią żądał detronizacji Augusta II.

Wojska szwedzkie wkroczyły na terytorium Rzeczpospolitej w 1701 roku, odnosząc sukces za sukcesem. W roku 1702 udało im się zająć trzy najważniejsze miasta - Wilno, Warszawę i Kraków - jak również rozbić wojska Augusta II w bitwie pod Kliszowem. Wobec wyraźnych klęsk Augusta II coraz silniejsze stały się ruchy dążące do jego obalenia, zgodnie z wolą władcy szwedzkiego, powstawały różne przeciwne mu konfederacje szlacheckie. W końcu konfederacja generalna w Warszawie (14.02.1704) ogłosiła detronizację Augusta II Mocnego, później zaś, 12.07.1704 wybrała na nowego króla Stanisława Leszczyńskiego, kandydata szwedzkiego. W odpowiedzi obóz królewski zawiązał konfederację sandomierską (20.05.1704), wkrótce potem zaś August II podpisał  w Narwie sojuszniczy traktat z Rosją (30.08.1704); dopiero teraz Rzeczpospolita formalnie włączyła się do wojny północnej. Jednocześnie zaś rozpoczęła się wojna domowa pomiędzy zwolennikami Leszczyńskiego i Sasa; jej śladem jest ciągle funkcjonujące powiedzenie „jedni do Sasa, drudzy do Lasa”.

Tymczasem siły Augusta II Mocnego, wspierane przez Rosję, poniosły kolejną wielką klęskę w bitwie pod Wschową (1706),  a wojska szwedzkie wkroczyły na terytorium Saksonii. W tej sytuacji elektor saski został zmuszony do podpisania pokoju w Altranstädt (24.09.1704), w którym m.in. zrzekał się korony polskiej. Konfederacja sandomierska ciągle jednak walczyła ze zwolennikami Leszczyńskiego, ogłaszając jednocześnie bezkrólewie.

Sytuacja zmieniła się w roku 1709, kiedy to wojska szwedzkie poniosły druzgocącą klęskę w bitwie pod Połtawą. W jej wyniku losy wojny zaczęły się odwracać na korzyść Rosji. Wykorzystując sytuację, August II Mocny powrócił do kraju, odnawiając swój sojusz z Rosją. Siły Leszczyńskiego zostały powoli wyparte, on sam zaś opuścił kraj. Formalnie August II powrócił na tron polski w 1710 roku. W tym samym roku doszło też do krótkotrwałej wojny z Turcją, która stanęła po stronie szwedzkiej. Walki trwały jednak bardzo krótko, już w 1711 doszło do ich zawieszenia, w zamian za (niespełnioną) obietnicę Rosji do nie mieszenia się w sprawy polskie. W 1714 Turcja i Rzeczpospolita odnowiły pokój karłowicki.

Katastrofalna wojna domowa wykazała słabość władzy centralnej i doprowadziła państwo na skraj upadku, pogłębiony dodatkowo klęskami głodu i zarazy w latach 1708-1711. Postępująca anarchia umocniła jedynie władze lokalne, osłabiając i tak słabe rządy króla. Udział Rzeczpospolitej w wojnie północnej był pierwszym etapem powolnego upadku, który doprowadził w końcu do zniknięcia tego państwa z mapy Europy.