Bezkrólewie
Proces zmian ustrojowych w XVI w. w Rzeczpospolitej został zakłócony w roku 1572, w skutek bezpotomnej śmierci ostatniego Jagiellona na tronie polskim – Zygmunta II Augusta. Przed tym wydarzeniem nie doszło ostatecznie do rozstrzygnięcia kwestii sukcesji w Polsce oraz na Litwie. Dodatkowo nie została sfinalizowana reforma edukacyjna, a przy tym wszystkim jednocześnie narastał konflikt między katolikami a protestantami.
Do końca roku 1572 zjazdy szlachty oraz senatorów ustaliły zasady sprawowania władzy w okresie bezkrólewia oraz przebiegu samej wolnej elekcji. Na czele państwa w czasie bezkrólewia stał prymas jako interrex. Natomiast w poszczególnych województwach i ziemiach władzę przejmowały konfederacje kapturowe.
Przebieg elekcji
Interrex kierował administracją, reprezentował państwo na zewnątrz oraz miał obowiązek przygotowywania elekcji.
Wybór nowego monarchy odbywał się w trzech fazach. Pierwszą z nich stanowił sejm konwokacyjny. Na nim to posłowie poszczególnych ziem zawiązywali konfederacje generalną. Zatwierdzano wówczas skład sądów kapturowych, ustalano czas i regulamin elekcji oraz wyznaczano termin sejmików przedsejmowych przed elekcją. Kolejną fazą był sejm elekcyjny, na którym do głosu dopuszczano obcych posłów – przedstawiali kandydatów na króla, po czym układano pacta conventa i wybierano króla. Ostatnią częścią elekcji był sejm koronacyjny w Krakowie. Dochodziło wówczas do koronacji, którą poprzedzało złożenie przysięgi i generalnym potwierdzeniu praw.
Pierwsza wolna elekcja
Ostatecznie dwie walczące ze sobą frakcje – katolików oraz różnowierców ustaliły, iż pierwsza wolna elekcja w Polsce obędzie się we wsi Kamień pod Warszawą w kwietniu – sposób elekcji viritim. W skutek zasad jakie zostały wówczas ustalone oraz miejsce elekcji wpłynęły na sporą liczbę kandydatów ubiegających się o tron polski.
W tej sytuacji na pierwszy plan zamiast walorów rzeczywistych kandydatów na nowego króla, brano pod uwagę dwa czynniki – pieniądze oraz obietnice na przyszłość. W końcu decydująca rywalizacja miała obyć się między stronnictwami, które rywalizowały ze sobą na arenie ogólnoeuropejskiej – Habsburgowie oraz Walezjusze.
Wśród katolickich senatorów na poparcie mógł liczyć Ernest Habsburg, z drugiej strony dla średniej szlachty rządy tej dynastii kojarzyły się jednoznacznie z rządami absolutnymi. Natomiast część szlachty, w tym przede wszystkim litewska, była skłonna poprzeć nawet kandydaturę ówczesnego cara moskiewskiego – Iwana Groźnego.
Z puli kandydatów wybrano Henryka Walezego. Obranemu na tron polski sejm elekcyjny przedstawił w roku 1573 dwa pakiety warunków do przyjęcia. Pierwszym z nich były tzw. artykuły henrykowskie. Fakt, iż swoją nazwę zawdzięczały pierwszemu królowi elekcyjnemu, jednak dotyczyły wszystkich późniejszych monarchów.
Artykuły te miały stanowić zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, które określały prawa i obowiązki króla. W praktyce oznaczały umocnieni pozycji szlachty względem monarchy. Drugim pakietem było pacta convneta – osobiste zobowiązania elekta wobec szlachty, które w odróżnieniu od artykułów henrykowskich miały charakter zmienny, zależny od każdego nowego elekta.
Elekcja Stefana Batorego
Henryk Walezy nie cieszył się jednak długo z ciężko zdobytej korony polskiej, bowiem już pięć miesięcy później uciekł z Polski do Francji. W tej sytuacji zaszła potrzeba zorganizowania kolejnej wolnej elekcji. Ponownie doszło do podziałów wewnątrz Rzeczypospolitej.
Grupa magnacko – senatorska opowiedziała się za kandydaturą Maksymiliana Habsburga. Druga grupa natomiast, którą stanowiła średnia szlachta na czele z Janem Zamoyskim, obwołała nowym władcą Annę Jagiellonkę, siostrę króla Zygmunta Augusta.
Na męża dla nowej władczyni obóz szlachecki wybrał Stefana Batorego, księcia Siedmiogrodu. Ten ostatni zjawił się w Polsce przed cesarzem Maksymilianem. Żaden z ówczesnych pretendentów do korny polskiej nie odważył się wystąpić o nią zbrojnie. Ostatecznie Batory został koronowany na króla w Krakowie w roku 1576.
Źródła:
M. Chmaj, W. Sokół, J. Wrona – Historia Repetytorium
J. Gierowski – Historia Polski 1505 – 1764