Adam Mickiewicz to najważniejszy twórca polskiego romantyzmu, którego wybitne osiągnięcia artystyczne na trwałe wpisały się do historii polskiej literatury. Nie tylko zapoczątkował on estetykę romantyczną w Polsce wydaniem zbioru „Poezji” w 1822 roku, ale także wyznaczył kanon poetyki, naśladowany potem przez wszystkich twórców epoki.
Niewątpliwie bez znajomości Mickiewicza nie sposób zrozumieć nie tylko romantyzmu, ale również istoty problematyki narodowej naszej literatury. Odbijają się w niej bowiem polskie lęki i kompleksy, stosunek do wolności i religii czy doświadczenie utraty niepodległości i emigracji. Warto również pamiętać, że na kształtowanie się kolejnych etapów myśli twórczej poety ogromny wpływ wywarła jego biografia, zarówno w czasach wczesnej młodości, jak i później na emigracji.
Juwenilia
Młodzieńcza twórczość Mickiewicza była jeszcze mocno osadzona w poetyce klasycyzmu. Zarówno nauka w szkole średniej, jak i studia na Uniwersytecie Wileńskim przypadły jeszcze na okres dużej popularności prądów oświeceniowych. W bardzo wczesnych wierszach poeta inspirował się myślą Woltera („Do Joachima Lelewela”, poemat „Kartofla”), tłumaczył nawet jego „Dziewicę Orleańską”. Od 1817 r. Mickiewicz należał do Towarzystwa Filomatów, co w istotny sposób wpłynęło na jego poezję. Najważniejszymi wartościami stały się dla młodego twórcy młodość, przyjaźń, wspólnota, ale także obowiązek moralny względem ojczyzny. Odzwierciedleniem tych inspiracji były teksty takie, jak np. pieśń „Hej, radością oczy błysną” czy „Już się z pogodnych niebios”.
Jak zaznacza Alina Witkowska, romantyczna dusza artysty ukształtowała się nieco później, kiedy Mickiewicz stracił kontakt ze środowiskiem wileńskim i jako młody nauczyciel znalazł się w prowincjonalnym Kownie. Było to niezwykle depresyjne doświadczenie dla młodego artysty, które spowodowało, że zaczął się rozczytywać w literaturze „zbójnickiej”, czyli dziełach Goethego i Schillera. Owocem jego przemyśleń ideowo-poetyckich stała się już „Pieśń filaretów” (1820), ale przede wszystkim „Oda do młodości”. Oprócz klasycyzującej estetyki pojawił się tu bowiem indywidualistyczny, Schillerowski ton. Tekst nie został dobrze przyjętych przez Filomatów i stał się zwiastunem zupełnie nowej poetyki. Warto również pamiętać, że istotnym czynnikiem zmiany twórczej była także miłość do Maryli Wereszczakówny, którą Mickiewicz poznał w 1820 roku. Zaowocowała ona wspaniałą liryką miłosną (np. „Do M****”), w której pojawiła się kreacja podmiotu jako nieszczęśliwego kochanka.
Okres kowieński
Można więc powiedzieć, że wszystkie te doświadczenia: konflikt z Filaretami, literatura niemieckiego preromantyzmu, nieszczęśliwa miłość i kontakt z litewską prowincją wpłynęły na powstanie „Ballad i romansów” – zbioru poetyckiego, który stał się zwiastunem nowej epoki w Polsce. Mickiewicz w programowej balladzie „Romantyczność” wyraźnie opowiedział się przeciwko ciasnemu racjonalizmowi i wskazał drogę sztuki opartej na uczuciu i intuicji. Świat realny zaczął ustępować miejsca motywom fantastycznym odsłaniającym drugie dno rzeczywistości. Do literatury na dobre wdarły się tajemnicze duchy i zjawy, które stały na straży tradycyjnego porządku moralnego.
Drugim ważnym utworem, w którym ujawniły się te tendencje był dramat „Dziady” część II i IV opublikowany w II tomie „Poezji”. W II części Mickiewicz sięgnął do starej, ludowej tradycji wywoływania duchów w zaduszki (stąd wziął się tytuł utworu). Duchy zjawiają się nie tylko po przygotowane dla nich kąski, ale także by udzielić żyjącym określonych nauk moralnych. Z kolei IV część „Dziadów” to historia Gustawa – nieszczęśliwego kochanka, który z powodu zdrady ukochanej popełnia samobójstwo. W tym samym tomie poeta opublikował swoją pierwszą powieść poetycką osadzoną w czasach średniowiecznych, pt. „Grażyna”, traktującą o kobiecie, która pod męskim przebraniem obroniła Litwę.
Okres zesłania
Kiedy w 1823 roku organizacja filomacka została wykryta przez Rosjan, Mickiewicza osadzono w celi więziennej klasztoru bazylianów w Wilnie, a następnie zesłano do Rosji. Poeta był wówczas w Petersburgu, Odessie i w Moskwie. W 1825 roku odbył zaś wycieczkę na Krym. Owocem tej podróży stał się zbiór „Sonetów” (1826), w skład którego weszły tak zwane sonety odeskie i „Sonety krymskie”. Wśród tych pierwszych znalazła się przede wszystkim liryka miłosna w dwóch odmianach: romantycznego uczucia, którego mężczyzna nie może wyrzucić ze swojej pamięci i romansu o podłożu erotycznym, osadzonego w konwencji salonowej gry (np. „Dzień dobry”, „Dobranoc”, „Zaloty”).
Z kolei „Sonety krymskie” przyniosły wspaniałą kreację podmiotu-pielgrzyma poznającego wschodnią naturę i obyczaje. Do głosu doszła tu charakterystyczna dla romantyzmu tendencja artystyczna, czyli orientalizm. Obok liryki owocem przemyśleń Mickiewicza z okresu zesłania była również istotna powieść poetycka „Konrad Wallenrod” (1828). Poeta stworzył w niej zupełnie nową postać litewskiego mściciela, który zostaje mistrzem krzyżackim po to, by dokonać zemsty na wrogu. Mickiewicz sięgnął tu po etykę makiaweliczną, która wywołała wiele kontrowersji wśród Polaków, a sam twórca twierdził po latach, że gdyby mógł cofnąć czas, nigdy nie napisałby tej powieści.
Powstanie listopadowe
W 1829 roku Mickiewiczowi udało się przedostać do Europy i przez dwa lata zwiedzić Niemcy, Szwajcarię i Włochy, a także zapoznać się z najnowszą literaturą, sztuką i filozofią. Szczególnie ważnym etapem podróży okazał się Rzym. Powstał tam bowiem cykl utworów zwanych lirykami rzymsko-drezdeńskimi (np. „Rozum i wiara”, „Mędrcy”, „Muzyka wieczorna”). Wiersze te mają charakter religijny, a ich ważną postacią jest Jezus Chrystus. Kiedy wybuchło powstanie listopadowe, Mickiewicz przebywał w Rzymie. Poeta chciał wyruszyć do Polski, żeby przyłączyć się do walki, ale nie podołał temu psychicznie, ponieważ zjawił się w Warszawie dopiero jak powstanie już wygasało. Owa klęska osobista stała się największą traumą Mickiewicza, która odbiła się na całej jego późniejszej twórczości.
Owocem powstania stały się ważne teksty lityczne: „Śmierć Pułkownika”, „Reduta Ordona” oraz „Nocleg”. Najważniejszym jednak utworem związanym z niepowodzeniem wojny 1830 roku była III część „Dziadów”, czyli tak zwane „Dziady” drezdeńskie, które Mickiewicz napisał już na emigracji, w Dreźnie w 1832 roku. To właśnie w tym dramacie dochodzi do głosu wielka problematyka narodowa i pojawia się rozumienie losów Polski w perspektywie mesjanizmu. Kwestia narodowa zostaje tu zatem połączona z akcentami metafizycznymi. Pojawia się również wielka kreacja bohatera romantycznego – Konrada, będącego wcieleniem idei prometejskiej.
Paryż i Lozanna
Kolejnym miejscem pobytu poety stał się Paryż. Mickiewicz przybywając do Francji, wszedł w szersze kręgi emigracji, stał się jej duchowym przywódcą. Jego twórczość skupiła się głównie wokół problematyki narodowej. Ważnym dziełem tego okresu są „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego” (1832). Jest to wielka parabola losu Polaków-pielgrzymów wpisana w ideologie mesjanistyczną. Znamienną cechę tego utworu stanowi skupienie się na zbiorowości, a nie na wybitnej jednostce. Ważny jest tu cały naród, jego wiara w Boga, a także proroctwo odzyskania niepodległości. W tym czasie istotną działalnością Mickiewicza były również artykuły publicystyczne w „Pielgrzymie Polskim”.
W 1834 roku powstał natomiast „Pan Tadeusz” – epopeja narodowa. Dzieło to zostało napisane „ku pokrzepieniu serc” rodaków-emigrantów i miało dawać nadzieję na powrót do ojczyzny. Przedstawione przez Mickiewicza Soplicowo tuż przed przyjściem Napoleona stanowi niejako „centrum polszczyzny”, jej wspaniałej przyrody, obyczajów i ludzi. Pojawia się tu również nowy typ bohatera romantycznego – Jacka Soplicy. Mamy bowiem do czynienia z człowiekiem o podwójnej tożsamości, który ze szlacheckiego awanturnika zamienia się w bojownika o polską wolność. Jego losy nie są wcieleniem indywidualizmu romantycznego, ale stają się reprezentatywne dla całego narodu.
Zawarcie małżeństwa z Celiną Szymanowską w 1834 r. i pojawienie się na świecie sześciorga dzieci spowodowało, że Mickiewicz musiał bardziej zadbać o byt materialny swojej rodziny. W 1839 roku został profesorem literatury łacińskiej w Lozannie i przeniósł się tam na rok. Owocem jego pobytu w Szwajcarii stały się „Liryki lozańskie” – utwory refleksyjno-opisowe, w których doszedł do głosu niezwykle pesymistyczny ton (np. „Nad wodą wielka i czystą”, „Gdy tu mój trup”. „Polały się łzy me czyste”, „Snuć miłość”).
College de France
Od okresu pobytu w Szwajcarii Mickiewicz zamilkł jako poeta. Twórca przeżył wówczas wielki kryzys zwiastowany już przez formę „Liryków lozańskich” – lapidarną i zwięzłą. Romantyczna retoryka przestała być dla niego atrakcyjna. W tym czasie jednak wykładał w katedrze literatur słowiańskich w College de France. Jego nauka głęboko antymonarchistyczna, a później również inspirowana przez dzieła Andrzeja Towiańskiego wzbudziła niepokój władz francuskich i utratę posady. Mickiewicz związał się więc z Kołem Towiańskiego, a potem interesowała go już jedynie działalność praktyczna: czyn zbrojny. Z tego powodu formował polski legion we Włoszech, a w czasie wojny krymskiej udał się do Turcji, gdzie zmarł w 1855r.