Geneza „Ballad i romansów”
„Ballady i romanse” były centralnym elementem wydanego w roku 1822 I tomu „Poezyj”. Tom ten stał się manifestem romantyzmu.
Programowy utwór Mickiewicza to ballada pt.: Romantyczność”. Pierwsza jej wersja powstała prawdopodobnie między 10 a 22 stycznia 1821 roku, o czym wiemy z listu, jaki napisał Mickiewicz do Józefa Jeżewskiego. Do dziś zachowały się rękopisy ballady, jakie poeta przesyłał swoim wileńskim przyjaciołom z prośbą o lekturę i opinię.
Większość ballady z tomu „Poezyj” powstała podczas pobytu Mickiewicza w Wilnie i Kownie. W wierszach tych widoczny jest wpływ uczucia, jakim Mickiewicz darzył wówczas Marylę Wereszczakównę. Przez teksty przebija rozgoryczenie i rozczarowanie poety, który nie mógł poślubić Maryli, ponieważ spotkał się ze sprzeciwem jej matki.
Niebagatelne znaczenie dla powstania „Ballad i romansów” miała fascynacja Mickiewicza przyrodą wileńską i kowieńską. Znajduje ona wyraz w niemal we wszystkich balladach, w których przyroda pełni niezwykle istotną rolę.
Inspiracją dla złożenia tomu musiała być również wpajana Mickiewiczowi od dziecka tradycja ludowa, podania i legendy oraz elementy folkloru i wiejskiego światopoglądu.
Cechy gatunkowe „Ballad i romansów”
Ballada jako gatunek to pieśń o charakterze epicko-lirycznym, nasycona pierwiastkami dramatycznymi – jest ona tworem synkretycznym. Romantyczna ballada charakteryzuje się fabularnością, akcja koncentruje się wokół jednego wydarzenia, często pojawia się w niej narracja.
Wydarzenia rozgrywają się najczęściej na dwóch płaszczyznach: realnej oraz metafizycznej (lub fantastycznej). Postacie ballad są silnie stypizowane. Do liryki zbliża balladę stroficzny układ tekstu oraz refreny.
W „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza widoczne są związki z powieścią gotycką. Pośród cech wspólnych dla obu gatunków warto wymienić:
1) wątek kryminalny, niebezpieczeństwo, zagrożenie
2) nagły zwrot akcji, perypetie
3) obecność duchów, zjaw
4) charakterystyczna groźna sceneria i atmosfera (ciemny las, cerkiew, mogiły, księżyc)
Funkcje przyrody w balladach:
W twórczości romantyków przyroda staje się bohaterem równorzędnym obok człowieka. Zostaje obdarzona zdolnością odczuwania i reagowania na mające miejsce zdarzenia.
Elementy ludowości w balladach:
- występowanie wiejskich realiów geograficznych i historycznych,
- występowanie sił nadprzyrodzonych,
- cudowne zdarzenia,
- szczególna rola przyrody,
- ludowe przekonanie, że nie ma winy bez kary,
- ludowa pobożność,
- walka dobra ze złem, w której dobro zwycięża,
- obecność jasnego porządku moralnego.
Znaczenie „Ballad i romansów”:
1) nobilitacja kultury ludowej,
2) podniesienie tego, co ludowe do rangi dobra ogólnonarodowego,
3) przeciwstawienie się klasycystycznym zasadom intelektualnym i estetycznym,
4) ukazanie, że uwięzienie literatury w normach poetyki klasycystycznej podważa prawo twórcy do swobodnej wypowiedzi, a także wpływa na zawężenie obrazu świata.
Motywy literackie w „Balladach i romansach”
Motyw przyrody
Rola przyrody w „Balladach...” jest nie do przecenienia – nie tylko jest stale obecna w utworach jako tło wydarzeń, ale staje się niejednokrotnie pełnoprawnym uczestnikiem akcji ( „Świteź”, „ ilje”) oraz obserwatorem wydarzeń.
Do elementów przyrody szczególnie wyeksponowanych należą kwiaty i drzewa.
Lilie, pochodzące z ballady o tym samym tytule, stają się świadkami zbrodni żony na mężu, mają strzec jej tajemnicy, towarzyszą bohaterom aż do końca ballady jako strażniczki sprawiedliwości.
Modrzew z ballady „Świtezianka” na początku jest świadkiem miłosnych spotkań kochanków, następnie dusza kochanka pokutuje pod postacią modrzewia.
Motyw mędrca/ mistrza
Starzec z „Romantyczności” to przedstawiciel starego pokolenia – oświeceniowych racjonalistów. Prawi morały młodszym oraz mieszkańcom wsi, jest wyznawcą dawnego ładu i zasad. Wiara w rozum i to, co namacalne oraz logiczne czyni z niego sceptyka wobec wszelki idei romantycznych, każących zaufać uczuciom i zmysłom. Nie wierzy on niczemu, co przynależy do sfery transcendentalnej. Metafizyka jest dla niego domeną szaleńców, dlatego odbiera jej rację bytu.
Motyw zbrodni i kary
Ballady to swoiste literackie zapisy nauk moralnych. Uczą przede wszystkim tego, że zawsze ponosi się konsekwencje swoich nieetycznych czynów. Wszelka niegodziwość, podłość i nikczemność zostaje ukarana. Wielokrotnie bohaterowie ballad przekonują się, że żadna zbrodnia nie uniknie kary, a za swe winy należy zapłacić i odpokutować
