Ballady i romanse Mickiewicza jako manifest polskiego romantyzmu

„Ballady i romanse” to zbiór utworów Adama Mickiewicza, który inicjuje polski romantyzm. Teksty zgromadzone w tym tomie stanowią projekt nowej literatury, w jakiej nie dba się o przestrzeganie reguł racjonalnej logiki i doskonałość formalną. Dzieje się tak dlatego, że romantyzm stanowi manifest prymatu ducha nad materią, uczucia nad rozumem i intuicji nad suchymi faktami.

Mickiewicz inaugurując polską estetykę romantyczną, sięga więc po gatunek ballady, w której rzeczywistość przedstawiona zostaje niejako uwolniona od zasad chłodnego racjonalizmu. Poezja staje się polem nieograniczonej kreacji, a twórca może powoływać do życia światy nie tylko zmyślone, ale również nieprawdopodobne. Prawda owej rzeczywistości nie tkwi jednak w możliwości jej logicznej oceny, ale w autentyczności przedstawionych namiętności.

Naczelną kategorią „Ballad i romansów”, a zarazem również całej literatury romantycznej, staje się zatem kategoria empatii, czyli współodczuwania. To dzięki tej dyspozycji poeta może zrozumieć obłąkaną Karusię czy dać wiarę historii martwicy z ballady „To lubię”. Głównym przesłaniem zbioru jest bowiem zdanie z „Romantyczności”:

Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko.

Patrzenie na świat przez pryzmat serca, poszukiwanie ukrytej strony zjawisk, a zarazem zaufanie prostym ludowym prawdom to najważniejsze składniki prezentowanego w zbiorze romantycznego światopoglądu. Mickiewicz stwarza zatem projekt literatury, której szczególnym zadaniem jest zaglądanie pod powierzchnię rzeczywistości i uświadamianie, że pozory bywają często odwrotnością schowanej głęboko prawdy, jak lilie skrywające zbrodnię pani z ballady o tym samym tytule.

Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że „Ballady i romanse” nie negują realnej natury bytu, a jedynie zachęcają do poszerzenia perspektywy widzenia. Skłaniają do uruchomienia sił takich, jak wyobraźnia i intuicja. Jako manifest romantyczny utwory te stanowią również propozycję określonego systemu wartości, w którym liczy się przestrzeganie reguł moralnych, wierność i lojalność. Najwyżej ceniona w „Balladach i romansach” jest jednak miłość. Okazuje się ona silniejsza od śmierci, jak w „Romantyczności” i potrafi ocalić najbliższych, jak w „Powrocie taty”. Sprzeniewierzenie się miłości stanowi najgorsze wykroczenie przeciwko porządkowi natury. Człowiek, zdaje się brzmieć memento ballad, został bowiem powołany do miłości i zostanie z niej rozliczony.