Dedykacja:
Świętej pamięci Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi, Feliksowi Kółakowskiemu; Spółuczniom, Spółwięźniom, Spółwygnańcom za miłość, ku ojczyźnie, prześladowanym z tęsknoty, ku ojczyźnie, zmarłym w Archangielsku, na Moskwie, w Petersburgu; Narodowej Sprawy Męczennikom – poświęca Autor.
Litwa. Prolog
(akcja dramatu toczy się w Wilnie, w klasztorze księży Bazylianów, przerobionej na więzienie)
W celi więziennej pojawia się Anioł Stróż, rozpaczając nad stanem duszy uśpionego więźnia. Dobry duch opowiada o modlitwach matki, które ratowały śpiącego młodzieńca przed potępieniem. Anioł przychodził do swego podopiecznego w snach, starając się wzbudzić w nim poczucie żalu za grzechy, niestety nadaremno. Tymczasem budzi się więzień. Mężczyzna zastanawia się nad swoim ostatnim snem, męczą go dziwne przywidzenia. W tym samym momencie u boku więźnia pojawiają się złe duchy, planujące wodzenie mężczyzny na pokuszenie. Aniołowie oddają więźnia w ich ręce z woli Boga, szepcąc bohaterowi słowa otuchy i obiecując rychłe uwolnienie. Więzień czuje się wewnętrznie rozbity. Na ścianie celi zapisuje słowa w języku łacińskim, symbolizujące jego duchową przemianę: ,
Bogu Najlepszemu, Największemu. Gustaw zmarł 1823 1 listopada – Tu narodził się Konrad 1823 1 listopada.
Akt I
Scena I
Jest Wigilia Bożego Narodzenia, późna noc. Grupa więźniów udaje się do celi Konrada (cela przylega do murów kościoła, śpiewy wiernych skutecznie zagłuszają rozmowy więźniów) po to, by porozmawiać i we własnym gronie obchodzić święta. Mężczyźni pospiesznie opuszczają swoje cele, wielu z nich z zaskoczeniem rozpoznaje wśród uwięzionych swoich bliskich i znajomych. Jeden z nich – Żegota – wyjaśnia, że trafił do więzienia właśnie dziś. Opowiada o coraz większym zasięgu śledztwa, prowadzonego w celu wykrycia domniemanych spisków przeciw carowi. Tomasz – więzień najstarszy stażem – wyjaśnia kolegom, że śledztwo prowadzi senator Nowosilcow, który pragnie odzyskać utraconą łaskę cara. Jego plan ma polegać na sfabrykowaniu dowodów spisku i dostarczeniu władcy jak największej ilości ofiar. Tomasz sugeruje wybranie spośród więźniów tych, którzy wezmą na siebie większość win i tym samym ocalą pozostałych (on sam zgłasza się jako pierwszy). Zgromadzeni smutnieją, wymieniają się zdobytymi informacjami na temat śledztwa. Jan Sobolewski opowiada o wyjeździe dwudziestu kibitek na Syberię, przedstawiając wzruszające sceny męczeństwa (i męstwa) niewinnych więźniów (pożegnanie Janczewskiego, wygląd Wasilewskiego). Zebrani starają się nawzajem pocieszyć, wyśmiewają zapędy cara, śpiewają pieśni. Wzburzony Jankowski śpiewa bluźnierczy hymn o nienawiści do cara, Feliks – krótką piosenkę o planach zabicia tyrana. Przebudzony Konrad dołącza do nich, recytując ekspresyjną „pieśń zemsty”, która przeraża zebranych. Bohater zaczyna improwizować („mała improwizacja”), ma wizję przyszłych losów świata, lecz przesłania mu je widmo wielkiego kruka. Wizja zostaje przerwana przez księdza Lwowicza. Na dźwięk dzwonka (znak nadejścia straży) więźniowie uciekają do swoich cel.
Scena II
Improwizacja
Wielki monolog Konrada rozpoczyna się uwagami na temat jego samotności. Bohater wie, że jego pieśń nie zostanie zrozumiana przez zwykłych ludzi. Chce improwizować dla natury i samego Boga. Poeta czuje w sobie ogromną, twórczą siłę, zdolną do zmiany biegu gwiazd. W bluźnierczy sposób porównuje swoje moce kreacyjne z możliwościami Boga - Stwórcy. W miarę wzrostu poczucia siły, wypowiedzi Konrada stają się coraz bardziej agresywne. Bohater jawnie gardzi wszystkimi znanymi prorokami, wieszczami i poetami. Wie, że dziś nastąpi