Bóg
Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga,
Z Bogiem i choćby mimo Boga!
To słowa z „pieśni zemsty” Konrada ukazujące determinację więźnia. Część uwięzionych bohaterów, zniechęcona bezkarnością Nowosilcowa i jego popleczników zaczyna wątpić w boską przychylność. Doznane cierpienia są zbyt bolesne, niewinność młodych skazańców zbyt oczywista, a okrutne metody cara wołają o pomstę do nieba. Nic dziwnego, że w duszach bohaterów pojawiają się wątpliwości.
Póki Nowosilcow pija (…)
Nie uwierzę, że nam sprzyja,
Jezus Maryja.
Jankowski śpiewa ku zgorszeniu współtowarzyszy i księdza Lwowicza. Ten sam motyw pojawia się w wielkim monologu Konrada. Bohater czuje się przedstawicielem swych towarzyszy niedoli, zarzuca Bogu obojętność i niesprawiedliwość. Poeta idzie o krok dalej i w miarę rozwoju swej wizji wyrzuca Stwórcy odpowiedzialność za całe ludzkie cierpienie. Bóg jest dla Konrada silnym, twórczym Duchem, którego można osądzić, wyzwać na pojedynek a nawet obrazić. Bohater, w swej pysze przyrównuje własną moc do siły kreacyjnej Boga stwierdzając:
Wart, żebyś ze mną władzą dzielił się na poły.
Pod wpływem podszeptów czarta kontynuuje swe oskarżenie i w finale podważa najważniejszy atrybut Boga:
Kłamca, kto Ciebie nazywał miłością.
Ty jesteś tylko mądrością.
Ostatnie bluźnierstwo kończy się niemalże zgonem więźnia. Łaskę, o która tak zabiegał Konrad, otrzymuje pokorny zakonnik. Ten również błaga Pana o litość nad ludem, ale równocześnie wierzy w Jego sprawiedliwość i z pokorą przyjmuje Boskie wyroki.
Bunt
Monolog Konrada skierowany do Boga jest wyrazem buntu bohatera. Więzień przyjmuje tzw. postawę prometejską: wypowiada się w imieniu niesłusznie cierpiących rzesz, opuszczonych przez Stwórcę i poświęca całego siebie. Jest gotów do bezpośredniego starcia z Bogiem, o ile przyniesie ono bezpośredni skutek – uwolnienie cierpiącego narodu. Motywacje Konrada są szlachetne, ale podczas improwizacji górę bierze druga strona jego osobowości. Poeta czuje w sobie Moc, ducha zdolnego do kreowania rzeczywistego świata. Bunt Konrada jest przeciwstawieniem się boskim wyrokom i jednoczesną walką o władzę. Początkowe błagania zostają zastąpione rozkazami – „Daj mi rząd dusz!”, „Odezwij się – bo strzelę przeciw Twej naturze” i groźbami:
Ja wydam Tobie krwawszą bitwę niźli Szatan:
On walczył na rozumy, ja wyzwę na serca.
Z wiadomych powodów bunt bohatera zostaje wsparty przez działania szatanów. Ostatecznie poeta zostaje pokonany przez swój gniew, pychę i… milczenie Boga. Śladem bluźnierczego buntu może być rana na czole, dostrzeżona podczas nocy dziadów przez Guślarza i Kobietę.
Cierpienie
Jeden z głównych motywów dramatu. Cierpienia doświadcza litewska młodzież więziona i torturowana przez cara, cierpią rodziny skazańców i ciemiężony lud, cierpi wreszcie Konrad, przekonany o swej wielkości i jednoczesnej bezsilności. Męczeństwo głównych bohaterów (bohater zbiorowy: więźniowie i zesłańcy) zostaje w dramacie zestawione z drogą krzyżową i zmartwychwstaniem Chrystusa. Porównanie to pojawia się w opowieściach więźniów o towarzyszach wywożonych na Sybir m.in. w relacji Jana Sobolewskiego o umęczonym Wasilewskim. Ciało więźnia niesionego do kibitki przypomina umęczonego Chrystusa:
niesiony, jak słup sterczał i jak z krzyża zdjęte
Ręce miał nad barkami żołnierza rozpięte;
Oczy straszne, zbielałe, szeroko rozwarte (…).
Wizję „umęczonej Polski” ma ksiądz Piotr, obdarzony przez Boga łaską proroctwa. Zakonnik modli się, wzywając Bożej kary nad tyranami narodu:
Panie, cała Polska młoda
Wydana w ręce Heroda.
Obraz drogi krzyżowej polskich męczenników uosabia ideę mesjanizmu, zakładającego zbawczą rolę martyrologii Polaków. Według wizji księdza Piotra umęczony naród umrze i zmartwychwstanie pociągając za sobą ludy Europy. Autor dramatu podkreśla zbawczą rolę cierpienia, dając jednocześnie nadzieję na ostateczne zwycięstwo (postać mściciela).
Ojczyzna
Kolejny, ważny motyw dramatu to ojczyzna. Los zniewolonego kraju uosabiają umęczeni więźniowie. O oswobodzenie narodu walczy Konrad z samym Stwórcą.
Patrzę na ojczyznę biedną
Jak syn na ojca wplecionego w koło.
W kulminacyjnym momencie bohater skupia w sobie duszę całego narodu. Przejmuje jego tożsamość:
Teraz duszą jam w moję ojczyznę wcielony;
Ciałem połknąłem jej duszę,
Ja i ojczyzna to jedno.
Poprzez prometejską walkę domaga się wyzwolenia spod carskiej okupacji i reakcji Boga na doznaną przez Polaków niesprawiedliwość. O to samo prosi ksiądz Piotr, a jego pokorna modlitwa zostaje wysłuchana.
Motyw ojczyzny łączy się z wątkiem oceny polskiego społeczeństwa, ukazanego przekrojowo w scenie przyjęcia w salonie warszawskim. Goście przy stoliku to obcokrajowcy i konformiści, z różnych przyczyn sprzyjający działaniom władz rosyjskich. Towarzystwo przy drzwiach składa się z młodych mężczyzn świadomych ostatnich wydarzeń na Litwie. Patrioci są wzburzeni zachowaniem rodaków, sami czują się bezradni, widząc zachowanie ludzi, stojących na czele narodu. Znamienne słowa wypowiada jeden z młodzieńców, wprowadzając obrazowe porównanie narodu do zastygłej lawy:
Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.