Trzecia część „Dziadów” to wielki dramat narodowy, poruszający przede wszystkim problem sensu męczeństwa polskiego narodu, reprezentowanego przez grupę uwięzionej młodzieży, poddanej represjom władz carskich. Punktem wyjścia do rozważań poety jest historyczne wydarzenie – szeroko zakrojone śledztwo senatora Nikołaja Nowosilcowa, które doprowadziło do odkrycia i rozwiązania dwóch młodzieżowych związków - Filomatów i Filaretów. Fabrykowanie dowodów, zarzuty nieadekwatne do popełnionych czynów, przesłuchania, natychmiastowe wyroki i masowe zsyłki na Sybir – taki los przypadł w udziale członkom obydwóch stowarzyszeń. Taki los przypadł w udziale samemu Mickiewiczowi, który na wygnaniu w Rosji spędził kilka lat życia (1824-29). Poeta dedykuje ostatnią część „Dziadów” towarzyszom niedoli – „Narodowej Sprawy Męczennikom”, którzy nie przetrwali samego śledztwa, lub zesłania.
Martyrologia niewinnych więźniów stanowi podstawę do wykładni mesjanistycznych poglądów poety. Mickiewicz porównuje cierpienia przyjaciół (i ogółu rodaków, których dotknęły carskie represje) do męki Chrystusa. Los zesłańców ma być „kroplą goryczy” przelewającą kielich win wszystkich tyranów, wywołać reakcję Boga i doprowadzić do odnowy moralnej całego świata. Motyw męczeństwa przewija się przez opowieści uczestników tzw. „sceny więziennej” (m.in. w historii Jana o Janczewskim i Wasilewskim) oraz w rozmowach młodych patriotów podczas balu w salonie warszawskim. Najważniejszą sceną wizyjną jest jednak widzenie księdza Piotra, ukazujące obraz ukrzyżowanego narodu polskiego. Kapłan zostaje obdarzony łaską proroctwa i zrozumienia bożych zamysłów wobec Polski. Według jego wizji, cierpienie męczenników zostaje przyjęte przez Boga jako ofiara
Panie! Ty, co sądami Piłata
Przelałeś krew niewinną dla zbawienia świata,
Przyjm tę spod sadów cara ofiarę dziecinną,
Nie tak świętą, ni wielką, lecz równie niewinną.
Nagrodą za poświęcenie i cierpliwość będzie pojawienie się „wielkiego męża”, mściciela, który odmieni losy narodu.
Według proroctwa zakonnika mścicielem może nim być główny bohater utworu – Konrad (Pielgrzym). Więzień-poeta to postać złożona. W tej części dramatu odgrywa rolę wieszcza, żądającego wglądu w losy świata. Konrad to samozwańczy prorok i buntownik, spełniający rolę „posłańca” całej ludzkości. Jego sprzeciw wobec boskiej obojętności ma charakter prometejski. Bluźnierczy bunt zostaje mu wybaczony ze względu na szlachetną motywację – pragnienie wyzwolenia własnego narodu. Konrad jest też bohaterem doświadczającym nieustannej metamorfozy. Wiele wskazuje na jego łączność z bohaterem pierwszych części dramatu. Ewolucja obejmuje śmierć kochanka - Gustawa, cierpienia Więźnia, narodzenie się poety - Konrada i wreszcie przyjęcie doli Pielgrzyma. Każda z tych ról uosabia przemianę poglądów autora dramatu: od wiary w ideał wielkiej miłości, przez gloryfikację poezji, aż do poświęcenia się „narodowej sprawie”.