„Słowicze wdzięki w mężczyzny głosie, a w sercu lisie zamiary”
Tematyka „Świtezianki” koncentruje się wokół problemu męskiej zdrady. Pospolita historia o młodzieńcu, który nie potrafi dokonać wierności ukochanej, została przez Mickiewicza przeniesiona w realia ludowe i wyposażona w aurę tajemniczości, a nawet tragizmu. Postaci występujące w balladzie nakreślono bardzo schematycznie, dzięki czemu zyskują one rysy uniwersalne. Są to po prostu: „chłopiec piękny i młody” i „dziewica”. Kochankowie spotykają się nad brzegami jeziora i spędzają czas w sielankowej atmosferze:
Ona mu z kosza daje maliny,
A on jej kwiatki do wianka.
Młodzieniec jednak pomimo złożenia przysięgi wierności, zdradza ukochaną, a tym samym potwierdza jej opinię o męskiej niestałości. Zbliżające się zawirowania w związku młodej pary zwiastują określone zjawiska przyrody, np. koniec miłosnej harmonii nadchodzi wraz z końcem lata i nadejściem jesieni.
Naruszenie przysięgi
Okazuje się, że w utworze Mickiewicza zwyczajna męska niewierność zostaje potraktowana w kategoriach naruszenia odwiecznego ładu moralnego. Historia miłosna od początku ma tutaj znaczenie szczególne, na co wskazuje niejasna tożsamość dziewczyny. Narrator, który zdradza czytelnikowi, że chłopiec jest strzelcem, jednocześnie zaznacza, iż nie wie, kim jest młoda kobieta. Samo wejście w relację z nieznajomą zdaje się grozić niebezpieczeństwem. Napięcie wzrasta, kiedy chłopiec składa dziewczynie przysięgę wierności, a ona wyraźnie go przestrzega:
Bo kto przysięgę naruszy,
Ach biada jemu, za życia biada!
I biada jego złej duszy!
Mężczyzna nie zdaje sobie sprawy, że nie będzie mu łatwo dochować złożonej obietnicy i wkrótce zostanie wystawiony na próbę. Kiedy widzi piękną rusałkę, nie potrafi się powstrzymać przed zdradą. Przekonuje się wtedy, że przysięga jest zobowiązaniem moralnym i sprawdzianem jego własnej odpowiedzialności. Sens „Świtezianki” sprowadza się zatem do problematyki winy i kary. Pojawia się tu światopogląd ludowy, zgodnie z którym każde przekroczenie zasad moralnych automatycznie pociąga za sobą określone konsekwencje.