Wiersz Stabat Mater powstał w okresie II wojny światowej (dla potwierdzenia poeta umieścił na końcu utworu datę 1942 r.). W tym czasie Wittlin przebywał na emigracji w Stanach Zjednoczonych.
Obraz trzech matek
Stabat Mater uznaje się za utwór o charakterze religijnym. Już sam tytuł oznaczający: Stała Matka (boleściwa) jest zapowiedzią motywu Matki Boskiej. Utwór powstał pod wpływem przeżyć wojennych i przedstawia trzy różne obrazy, oblicza matek. W pierwszym widzimy kobietę nad zwłokami powieszonego syna. Wydaje się ona osamotniona w przeżywaniu tego dramatu, niezrozumiana cierpi w milczeniu. Śmierć jej dziecka jest potraktowana przez społeczeństwo jako jedna z kolejnych, wielu zbrodni Niemców. Ludzie zdążyli przyzwyczaić się do ich sposobu postępowania, ulegli znieczuleniu na krzywdę innych. Obraz syna przypomina wizję Chrystusa powieszonego na krzyżu, pozbawionego całkowitej godności, odartego z szat i szacunku.
Kolejny obraz przynosi porównanie cierpienia kobiety do losów Polski. W czasie II wojny światowej naród polski również stracił wielu synów. Razem ze swoimi dziećmi, zgubił także cząstkę swojej tożsamości. Z tego wniosek, że w mniemaniu Wittlina Polska skupia w sobie zarówno obraz ciepiącej Matki Jezusa, jak i samego Jezusa w cierniowej koronie, cierpiącego na krzyżu. Jest to nawiązanie do romantycznej, mesjanistycznej wizji losów Polski, pełniącej rolę odkupiciela innych narodów.
Trzecia matka występująca w wierszu Józefa Wittlina patrzy jak jej synów odcinają z powrozów. Po śmierci dzieci matka nie może dojść do siebie, ogarnia ją nostalgia i zobojętnienie. Ta matka również jest w swym cierpieniu spokojna, stateczna, po prostu stoi i cierpi.
Nastrój i forma wiersza
Utwór Wittlina ma charakter melancholijny, podobnie zresztą jak jego średniowieczny pierwowzór (Stabat Mater Dolorosa). Sposób narracji jaki prowadzi podmiot liryczny sprawia, że boleść wyrażona w treści wiersza zostaje spotęgowana. W kontekście zła II wojny światowej opisane zostają cierpienia, które tak naprawdę nikogo nie interesowały. Tragedię jednostki przyrównuje poeta do tragedii całego narodu dając do zrozumienia, że dramat jednej osoby powoduje cierpienie całych społeczności. Pomimo wielu negatywnych emocji i uczuć, wiersz ma charakter spokojny.
Przesłanie
W tekście Józefa Wittlina wszystkie przedstawione matki mają serce rozdarte ogromnym żalem, który jednak trawią w milczeniu i samotności. Po stracie dzieci każdej z nich świat zwalił się na głowę, a życie straciło sens. Co ważne, tragedię jaka spotkała każdą z nich, może zrozumieć tylko inna kobieta doznająca podobnego cierpienia, która została pozbawiona syna przez brutalną rzeczywistość.