Kultura szlachecka I Rzeczpospolitej najczęściej kojarzona jest z sarmatyzmem, czyli z rozpowszechnioną w epoce baroku ideologią, wedle której polska szlachta to potomkowie starożytnego rodu Sarmatów, cechującego się męstwem, honorem i umiłowaniem wolności. Kultura szlachecko-sarmacka przenikała wszystkie aspekty życia ówczesnych ziemian, np. obyczaje, poglądy polityczne, religijność, literaturę i sztukę. W epoce oświecenia termin „sarmatyzm” nabrał negatywnych konotacji. Sarmaci zaczęli być kojarzeni z grubiaństwem, warcholstwem, nietolerancją, zacofaniem, ksenofobią itd. Szlachta I Rzeczpospolitej rzeczywiście była mocno przywiązana do swojskości i katolickości. Wpłynęła na to zakrojona na szeroką skalę akcja kontrreformacyjna (prowadzona przez Kościół katolicki przeciw protestantom), która rugowała inność z przestrzeni publicznej. Szlachta polska była mocno zróżnicowana pod względem majątkowym i intelektualnym. Staropolskich szlachciców portretuje Adam Mickiewicz w epopei „Pan Tadeusz”.
Literackie portrety polskiej szlachty w „Panu Tadeuszu”
Główną osią fabuły poematu jest spór dwóch litewskich rodzin – Sopliców i Horeszków. Horeszkowie byli zamożnym rodem magnackim, posiadali zamek, którym zarządzał Stolnik. Na zamku organizowano liczne spotkania, sejmiki i narady, w których uczestniczyła okoliczna szlachta. Stolnik Horeszko miał córkę Ewę, w której zakochał się ze wzajemnością Jacek Soplica. Niestety, ojciec dziewczyny nie zgodził się na ślub, ponieważ Jacek był niezamożnym szlachcicem. Małżeństwo to byłoby mezaliansem, do którego nie chciał dopuścić Stolnik. Po śmierci Stolnika między Soplicami i Horeszkami wybucha spór o zamek. Uczestniczy w nim Hrabia Horeszko, daleki krewny Stolnika, człowiek bogaty i kosmopolityczny. Jego przeciwnikiem jest Sędzia Soplica, brat Jacka, przedstawiciel średniozamożnej szlachty. Bohater wiedzie życie ziemianina, zajmującego się gospodarstwem i uprawą ziemi. Własnością Sędziego jest posiadłość w Soplicowie, przykład typowego dworku szlacheckiego. Nie wszyscy przedstawiciele szlachty w „Panu Tadeuszu” posiadają ziemię. Niektórzy sprawują funkcje urzędnicze, np. rejenta (notariusza) lub asesora (urzędnika sądowego). Najuboższymi bohaterami poematu są Dobrzyńscy, schłopiała szlachta, która zajmuje się uprawą ziemi bez pomocy sług. To przedstawiciele tzw. szlachty zaściankowej. Dobrzyńscy chętnie biorą udział w bijatykach, zajazdach i awanturach. Ich styl życia niewiele różni się od sposobu życia chłopów.
Literackie portrety szlachty w „Potopie” Henryka Sienkiewicza
Jedną z najbarwniejszych postaci w literaturze polskiej jest Onufry Zagłoba, bohater trylogii Henryka Sienkiewicza. Zagłoba to stereotypowy polski szlachcic, który uwielbia ucztować i pić miód pitny, uwielbia też gawędzić i często zmyśla historie na swój temat. Zagłoba bywa rubaszny i megalomański, czasem nawet tchórzliwy. W czasie zagrożenia potrafi jednak zdobyć się na pomysłowość i odwagę. Niejednokrotnie ratuje swoich przyjaciół z opresji.