W 1795 roku Polska zniknęła z mapy Europy na 123 lata. Polacy wielokrotnie podejmowali próby odzyskania niepodległego państwa, np. wiązali szczere nadzieje z Napoleonem Bonapartem. Pokolenie intelektualistów urodzonych na przełomie stuleci angażowało się w działalność narodowowyzwoleńczą. Ich wysiłki doprowadziły do wybuchu powstania listopadowego, które zakończyło się klęską. To wydarzenie było niezwykle trudnym doświadczeniem dla całego pokolenia, dlatego zaważyło na kształcie całej polskiej literatury romantycznej. Typowy dla romantyzmu bunt przybrał w Polsce charakter sprzeciwu wobec opresji politycznej. Bohaterowie romantyczni byli najczęściej spiskowcami, konspiratorami i żarliwymi patriotami, którzy walczyli ze zniewoleniem ojczyzny.
Rola tradycji patriotycznych w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza
Fabuła epopei rozpoczyna się od przyjazdu tytułowego bohatera w rodzinne strony. Tadeusz spędził wiele lat na naukach w Wilnie, wychował się natomiast w Soplicowie u swojego stryja. Imię bohatera jest znaczące. Tadeusz to miano dwóch polskich bohaterów narodowych – Tadeusz Kościuszki i Tadeusza Reytana. Ich portrety wiszą na ścianach domu Sędziego Soplicy obok wizerunków obrońców Pragi – generałów Jasińskiego i Korsaka. Tadeusz był więc od dziecka wychowywany na żarliwego patriotę, gotowego do poświęceniem dla dobra ojczyzny. Jego miłość do Litwa jest wielka i gorąca. Kiedy słyszy, jak inni wychwalają piękno włoskiego krajobrazu, zżyma się i przestaje uczestniczyć w dyskusji. Według Tadeusza litewska przyroda jest znacznie piękniejsza i ciekawsza niż egzotyczny krajobraz. Nad jego edukacją i wychowaniem czuwa Sędzia Soplica, wzorowy gospodarz i miłośnik kultury litewskiej. Sędzia kultywuje dawne obyczaje i tradycje szlacheckie. Dba o moralność patriotyczną i chrześcijańską. Soplicowo jest dla okolicznych mieszkańców „centrum polszczyzny”, gdzie można się „napić, nadyszeć ojczyzny”, jak stwierdza przedstawiciel drobnej szlachty, Bartek Prusak. Tradycje patriotyczne kultywuje także ksiądz Robak, który namawia szlachtę do zorganizowania powstania przeciwko Rosjanom. Miałoby to ułatwić Napoleonowi wyzwolenie Litwy spod okupacji zaborców. Największym marzeniem księdza Robaka jest odzyskanie przez Polskę niepodległości. Temu celowi poświęca całe swoje życie.
Rola tradycji patriotycznych w „Potopie” Henryka Sienkiewicza
Głównym bohaterem powieści jest Andrzej Kmicic, polski żołnierz i awanturnik, który chce poślubić piękną Oleńkę. Zostaje jednak uznany za zdrajcę ojczyzny, kiedy zaczyna służyć współpracującemu ze Szwedami rodowi Radziwiłłów. Kmicic postanawia wykazać się męstwem pod zmienionym nazwiskiem, żeby zasłużyć na miano patrioty. Zakochana w nim Oleńka jest żarliwą polską patriotką, dlatego nie chce wyjść za mąż za człowieka, na którym ciąży hańba zdrady. Kmicic bierze więc udział w obronie Jasnej Góry, miejsca silnie związanego z polską tradycją patriotyczną i katolicką. W walce odznacza się bohaterstwem i odzyskuje dobre imię.