Szlachta była jednym ze stanów społecznych w I Rzeczpospolitej. Miała największy wpływ na sytuację polityczną kraju. Od II połowy XVII wieku szlachta wybierała króla Polski, odbywało się na to zasadzie wolnej elekcji. Ten stan społeczny cieszył się licznymi przywilejami i swobodami obywatelskimi. Jego przedstawiciele wytworzyli własną kulturę i tradycję. Szlachcice kultywowali tradycję rodziną, zajmowali się gospodarstwem i majątkiem ziemskim. Brali też czynny udział w życiu politycznym i społecznym kraju. W epoce baroku popularna stała się legenda, według której szlachta polska pochodzi od starożytnego ludu Sarmatów, który miał się cechować wielką odwagą, honorem i umiłowaniem wolności. Z czasem szlachta zaczęła być kojarzona z negatywnymi cechami, takimi jak megalomania, nietolerancja, zaściankowość i poczucie wyższości nad cudzoziemcami. Zmierzch kultury szlacheckiej w Polsce opisuje Adam Mickiewicz w epopei „Pan Tadeusz”.
Zwyczaje i obyczaje szlacheckie w kulturze polskiej na przykładzie „Pana Tadeusza”
Akcja epopei Mickiewicza rozgrywa się między innymi w posiadłości Sędziego Soplicy. Jest to typowy dworek szlachecki, w którym kultywowane są dawne obyczaje i zwyczaje staropolskie. Sędzia dba o porządek i obyczajność w relacjach międzyludzkich. Każdy jest w Soplicowie traktowany stosownie do wieku, płci, urzędu lub stanu. Przybysze doświadczają gościnności i serdeczności gospodarza. Sędzia wyprawia wielką ucztę, na którą sprasza wielu gości. W czasie biesiady dochodzi do dyskusji na temat obyczajów i wychowania młodzieży. Sędzia opowiada o tym, jak ważna jest grzeczność szlachecka i staropolska, która polega na okazywaniu każdemu szacunku, ale odpowiednio do jego stanu i wieku. Mówi o konieczności okazywania szacunku kobietom i osobom starszym. Podkomorzy, jego rozmówca, krytykuje bezmyślne naśladowanie wzorców zachodnich. Według niego Polacy, którzy naśladują cudzoziemców i czują się z tego powodu lepsi, są tak naprawdę godni pożałowania. Litewscy szlachcice najbardziej kochają swoją małą ojczyznę, która jest dla nich arkadyjską krainą szczęścia i harmonii. Uwielbiają brać udział w spacerach, grzybobraniach, polowaniach i ucztach. Przedstawiciele drobnej, zaściankowej szlachty są niezwykle kłótliwi i skorzy do zwady. Chętnie biorą udział w zajeździe (zbrojnym napadzie) na Soplicowo. Po dokonaniu napadu plądrują dwór i upijają się, wystawiając się na atak Rosjan.
Zwyczaje i obyczaje szlacheckie w kulturze polskiej na przykładzie „Pamiątek Soplicy” Henryka Rzewuskiego
„Pamiątki Soplicy” to gawęda szlachecka, która przedstawia ważne dla osiemnastowiecznej szlachty kwestie – waśnie i spory sąsiedzkie, udział w sejmikach, relacje z magnaterią i wydarzenia związane z konfederacją barską. Opisani w niej szlachcice prowadzą barwne życie, są awanturnikami i ekscentrykami, dbają o tradycje i obyczaje. Często kierują się też uprzedzeniami i przesądami, ich poglądy są naiwne i pełne stereotypów. „Pamiątki Soplicy” stały się niezwykle popularne wśród romantyków, ponieważ przedstawiona w tym utworze wizja szlachty odpowiadała romantycznym wyobrażeniom.