Myśliciele epoki romantyzmu na nowo zinterpretowali pojęcie narodu. W XIX wieku naród zaczął być traktowany jako wspólnota wartości, oparta na tym samym języku, podobnych wartościach, obyczajach i folklorze. Fundamentem jedności narodu jest – według romantyków – kultura, nie zaś polityka. Zgodnie z tą wizją przewodnikiem społeczności może być wybitny artysta, obdarzony szczególnym darem przewidywania przyszłości i rozumienia przeszłości. Na tej podstawie powstała koncepcja poety-wieszcza, który ma do odegrania ważną rolę w polityce i życiu społecznym. Jednym z najwybitniejszych polskich utworów romantycznych jest cykl dramatyczny „Dziady” Adama Mickiewicza.
„Dziady część III” jako dramat romantyczny i narodowy
Dramat Mickiewicza w niezwykle poruszający sposób przedstawia męczeństwo narodu polskiego, który próbuje wyzwolić spod władzy okrutnych zaborców. Polacy, zwłaszcza przedstawiciele młodego pokolenia, podejmują liczne próby walki narodowowyzwoleńczej. Ich pragnienie wolności i niezależności jest bezwzględnie tłumione przez Rosjan. Młodzi studenci są zsyłani na Sybir w strasznych warunkach, przetrzymywani w więzieniach, bici i torturowani. Pozostają wierni patriotycznym ideałom mimo wszystko. Nie wszyscy Polacy opisani w „Dziadach” zachowują się w bohaterski sposób. Mickiewicz wiarygodnie i realistycznie portretuje całe ówczesne społeczeństwo polskie. Niektórzy Polacy, np. przedstawiciele wyższych sfer, dopuszczają się jawnej zdrady, wysługując się zaborczej władzy. Spora część społeczeństwa była uległa wobec Rosjan i nie przejmowała się prześladowaniami spiskującej młodzieży. Oprócz uwięzionych młodzieńców ważnymi przedstawicielami środowiska patriotycznego są także ksiądz Piotr, wzór patrioty i katolickiego kapłana oraz Pani Rollisonowa, bez reszty oddana synowi matka-Polka. „Dziady” są typowym utworem romantycznym. Głównym bohaterem dramatu jest poeta i buntownik, Konrad, który pragnie zostać narodowym wieszczem. Bohater przechodzi przemianę – zmienia się z nieszczęśliwego kochanka w żarliwego patriotę. Jest samotnikiem i bezkompromisowym indywidualistą, czuje się lepszy od reszty społeczeństwa, ale jednocześnie szczerze pragnie zaangażować się w walkę narodowowyzwoleńczą. W „Dziadach” pojawiają się typowe dla epoki romantyzmu motywy, np. walka dobra ze złem o duszę człowieka czy motyw snu i proroczego widzenia.
„Kordian” Juliusza Słowackiego jako dramat narodowy i romantyczny
Kordian, podobnie jak mickiewiczowski Konrad, przechodzi życiową metamorfozę. Porzuca tożsamość zawiedzionego kochanka i zostaje gorliwym patriotą. Jego celem życiowym staje się zabicie cara. Kordian ponosi jednak porażkę, pokonują go jego własne ograniczenia. Za próbę zamachu na władcę zostaje uwięziony i skazany na śmierć. Tytułowy bohater dramatu Słowackiego prezentuje typowe dla romantyzmu cechy. Jest samotny, przeżywa duchowe rozterki i dramaty, nieszczęśliwie się zakochuje. W końcu odnajduje sens życia w poświęceniu się sprawie narodowej.