„Dziady” to najsłynniejszy polski dramat romantyczny. Adam Mickiewicz przedstawił w nim społeczeństwo ówczesnej Litwy i Królestwa Polskiego w wiarygodny i realistyczny sposób. Najważniejszymi bohaterami dramatu są młodzi polscy patrioci, którzy mimo uwięzienia pozostają wierni patriotycznym ideałom. Mickiewicz portretuje w „Dziadach” przedstawicieli różnych grup społecznych. Nie wszyscy Polacy okazują się patriotami, niektórzy wybierają wręcz jawną zdradę i współpracę z zaborcą. Sytuację polskiego społeczeństwa tamtych czasów przebywający wówczas na emigracji Mickiewicz znał z własnego doświadczenia. Niektórzy bohaterowie dramatu są postaciami historycznymi (np. Senator Nowosilcow, Doktor, Tomasz Zan, Żegota).
Losy młodzieży polskiej jako temat utworów literackich na przykładzie „Dziadów części III” Adama Mickiewicza
Akcja sceny I dramatu rozgrywa się w klasztorze ojców bazylianów w Wilnie, który został przerobiony na więzienie. W więziennych celach przebywają młodzi polscy patrioci. W wieczór wigilijny mężczyźni zbierają się w jednej celi, żeby pobyć razem. Pomaga im w tym kapral, który jest Polakiem, katolikiem i byłym legionistą, ale został zmuszony do służby w carskiej armii. Zgromadzeni w celi młodzieńcy to członkowie tajnej organizacji studenckiej, którzy brali udział w działalności spiskowej i konspiracyjnej. Działalność w organizacjach studenckich była nielegalna, dlatego młodzi patrioci zostali aresztowani. Są przesłuchiwani i źle traktowani przez władze więzienia, ale nie tracą nadziei, ponieważ wiedzą, że nie zrobili nic złego. Studenci zdają sobie sprawę z prześladowań narodu polskiego, które zaostrzyły się w ostatnim czasie. Wielu młodych ludzi trafia na Sybir, ich transport przebiega w strasznych warunkach. Więźniowie skuwani są kajdanami i łańcuchami, doświadczają tortur i chłosty w trakcie przesłuchań. Niektórzy nie wytrzymują presji i popełniają samobójstwo. Główny bohater utworu, Konrad, pała szczególną nienawiścią do wroga, chce zemsty za cierpienia narodu polskiego. Opisani w scenie I więźniowie pozostają wierni sprawie narodowej, nie myślą o zdradzie lub współpracy z zaborcą. Są także prawymi katolikami, którzy bronią dobrego imienia Boga i Matki Boskiej. Mickiewicz przedstawia cierpienie polskiej młodzieży, która jest prześladowana za podtrzymywanie swojej tożsamości narodowej. Poeta pokazuje, że młodzi ludzie nie dali się złamać mimo zbrodniczych działań zaborców.
Losy młodzieży polskiej w „Syzyfowych pracach” Stefana Żeromskiego
Głównym bohaterem powieści Żeromskiego jest Marcin Borowicz, uczeń gimnazjum w Klerykowie. Bohater zostaje poddany rusyfikacji, ponieważ znajdująca się w zaborze rosyjskim szkoła próbuje wyrugować polskość, narzucając uczniom język rosyjski. Gimnazjaliści, którzy posiadają polskie książki lub mówią po polsku, są karani. Marcin Borowicz interesuje się kulturą rosyjską, ale nie wyzbywa się polskiej tożsamości. Pozostaje patriotą, czytając w tajemnicy arcydzieła polskiej literatury. Żeromski pokazuje, że starania rusyfikatorów są nieskuteczne, a próby zniszczenia polskości to „syzyfowa praca”.