Oniryzm to konwencja literacka polegająca na kreowaniu rzeczywistości na wzór marzenia sennego. Motyw snu lub widzenia w literaturze to tzw. motyw oniryczny. Romantyczni poeci i pisarze często wykorzystywali konwencję oniryczną w kreacji świata przedstawionego. Ma to swoje źródło w romantycznej wizji świata, zgodnie z którą głębokie prawdy o świecie ukryte są w tym, co pozarozumowe i niepoznawalne zmysłowo. Motyw widzenia służy ukazaniu tematyki metafizycznej. Mistycyzm jest ważnym tematem najsłynniejszego polskiego dramatu romantycznego – „Dziadów części III” Adama Mickiewicza.
Funkcje snu i widzenia w utworze literackim na przykładzie „Dziadów części III”
Bohaterowie III części „Dziadów” przeżywają mistyczne uniesienia i mają prorocze sny. Prolog rozgrywa się w więziennej celi, w której przebywa poeta Gustaw. Bohater śpi, a nad jego snem czuwa Anioł Stróż. Duch przebywa w celi więźnia na prośbę jego matki, która modlitwą wyprosiła synowi anielską opiekę. Anioł strzeże duszy Gustawa, kieruje jego myślami i utwierdza go w dobrych czynach. Z monologu dowiadujemy się także, że Anioł Stróż zsyła więźniowi rozmaite sny, za pomocą których chce go nauczyć różnych rzeczy. Kiedy Gustaw się budzi, zaczyna snuć rozważania na temat snu i ludzkiego życia. Według bohatera ludzie nie rozumieją, dlaczego śpią, nie badają fenomenów związanych z ludzką naturą. Gustaw zastanawia się, gdzie jest granica między snem a jawą. Sam jest dręczony przez niepokojące marzenia senne. Kiedy bohater ponownie zasypia, nad jego umysłem próbują zapanować duchy. W celi Gustawa pojawiają się złe duchy, które mają nieczyste intencje. Próbują zawładnąć myślami i snami śpiącego więźnia. Nad Gustawem czuwa jednak anioł, który stwierdza, że pobyt w więzieniu jest dla Gustawa łaską. Dzięki temu bohater może zrozumieć swoje przeznaczenie. Siły niebieskie i diabelskie toczą spór o jego duszę. Gustaw się budzi i przechodzi wielką duchową przemianę. Przybiera imię Konrad, które symbolizuje pojawienie się całkowicie nowego człowieka. W Prologu Mickiewicz wykorzystuje motyw snu bohatera, ale również czyni oniryczność temat rozmów postaci. To ciekawe, że dramat rozpoczyna się od refleksji na temat snu. Ogrywające znaczącą rolę w utworze duchy działają najmocniej właśnie wtedy, kiedy wola bohatera jest osłabiona. Aniołowie przekierowują uwagę Gustawa-Konrada na to, co jest naprawdę ważne. Chcą, żeby bohater wykorzystywał swoje umiejętności i talenty do czynienia dobra.
Funkcje snu i widzenia w utworze literackim na przykładzie „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego
Dramat Krasińskiego przedstawia walkę dwóch zwaśnionych ze sobą grup społecznych – rewolucjonistów i arystokratów. Rewolucjoniści domagają się wprowadzenia radykalnych zmian społecznych, natomiast arystokraci opowiadają się za utrzymaniem starego porządku, który jest oparty na tradycji i hierarchii. Po bitwie przywódcy rewolucjonistów objawia się Chrystus. To widzenie pokazuje, kto tak naprawdę jest panem i władcą świata.