Zesłanie było karą polegającą na przymusowym przesiedleniu osoby skazanej za przestępstwo w carskiej Rosji. Więźniowie umieszczani byli w koloniach karnych, gdzie zmuszano ich do pracy przymusowej w niezwykle trudnych warunkach. Zesłańcy pracowali najczęściej w kopalniach lub przy budowie miast w odległych częściach Rosji, głównie na północy kraju, na Syberii lub na rosyjskim Dalekim Wschodzie. Zesłanie na katorgę było powszechną karą za przestępstwa polityczne, np. za działalność powstańczą lub narodowowyzwoleńczą. W XIX wieku na Sybir trafiło wielu polskich patriotów. Nieliczni zesłańcy przeżywali katorgę, wielu umierało z powodu chorób, tortur, niedożywienia i pracy ponad siły. Tragiczny los zesłanych Polaków przedstawia Adam Mickiewicz w III części swojego cyklu dramatycznego pod tytułem „Dziady”.
Sybir jako symbol cierpienia narodu w „Dziadach części III”
Scena I dramatu przedstawia rozmowę więźniów politycznych, którzy spotykają się w celi Konrada, żeby świętować wigilię Bożego Narodzenia. Ci więźniowie to młodzi polscy patrioci, którzy zostali aresztowani za działalność spiskową w tajnych organizacjach studenckich. W czasie spotkania dzielą się informacjami na temat tragicznego losu wielu studentów zaangażowanych w działania konspiracyjne. Młodzi ludzie są szczególnie prześladowani przez zaborców, ponieważ stanowią zagrożenie dla stabilności władzy rosyjskiej. Za działalność patriotyczną lub narodowowyzwoleńczą można trafić na Sybir. Transport więźniów odbywa się w strasznych warunkach – młodzi patrioci są skuwani łańcuchami, władza carska traktuje ich jak groźnych przestępców. Zsyłka na Sybir jest poniżeniem i niezwykle okrutną karą. Spiskowcy wiedzą, że z zesłania mało kto wraca. Podejmując działania patriotyczne, ryzykują więc całym swoim życiem. To ich jednak nie zrażało. Okrucieństwo zaborców potęgowało ich słuszny gniew i patriotyczny zapał. Sybir stał się symbolem cierpienia Polaków i bezwzględności rosyjskiego imperium, które było więzieniem całych narodów. Droga więźniów na zesłanie przywodzi na myśl drogę krzyżową, która poprzedziła śmierć umęczonego Chrystusa. Polski naród, podobnie jak Chrystus, ponosi najwyższą ofiarę. Mickiewicz przypomina jednak, że to cierpienie na pewno nie pójdzie na marne.
Sybir jako symbol cierpienia narodu w „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Łagry sowieckie były przez wielu Polaków nazywane „białym Oświęcimiem”. To porównanie pokazuje skalę okrucieństwa i terroru w komunistycznej Rosji. Narrator „Innego świata” trafił do jednego z sowieckich obozów pracy (łagrów) na dalekiej północy Związku Sowieckiego. Więźniowie łagrów traktowani byli w nieludzki sposób. Sowieci zmuszali ich do katorżniczej pracy, głodzili ich, torturowali, a karą za najmniejsze nawet przewinienia było bicie i torturowanie. Najgorszy los spotykał ludzi skazanych za przestępstwa polityczne. Niektórzy skazańcy dopuszczali się samookaleczania, żeby choć przez kilka dni odpocząć od niewolniczej pracy. Utwór Herlinga-Grudzińskiego pokazuje, że sowieckie łagry były piekłem na ziemi. Dzieło to jest hołdem złożonym wszystkim ludziom, którzy zachowali godność i człowieczeństwo w obliczu tak wielkiego zła.