Stan rycerski w średniowiecznej Europie stopniowo przekształcał się w szlachtę. W Polsce szlachta miała decydujący wpływ na losy kraju – od 1573 roku wybierała polskiego króla. Ta grupa społeczna wykształciła własną kulturę, obyczaje, tradycje i poglądy etyczne. Przedstawiciele szlachty byli bardzo mocno przywiązani do swoich wolności i przywilejów. Bronili stanowczo prawa własności, zgodnie z którym mieli prawo posiadać ziemię. Szlachta stała na straży polskiej i katolickiej tożsamości, jednocześnie była nieufna w stosunku do
tego, co niepolskie i niekatolickie. W epoce baroku polski szlachcic-sarmata kojarzony był często z warcholstwem, megalomanią, zaściankowością i nietolerancją. Sami szlachcice uważali się za gorliwych patriotów i dobrych gospodarzy. Dbali o ziemię i gospodarstwo, które stanowiło własność dziedziczną. Motyw dworu szlacheckiego pojawia się w epopei „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza.
Obraz dworu szlacheckiego w „Panu Tadeuszu”
Akcja epopei Adama Mickiewicza rozgrywa się między innymi w dworze szlacheckim w Soplicowie. Posiadłość należy do Sędziego Soplicy, który jest stryjem tytułowego bohatera. Sędzia to szlachetny i prawy gospodarz. Dba o swoich pracowników i szanuje ich czas. Praca w polu kończy się wraz z zachodem słońca, potem wszyscy udają się na spoczynek. Sędzia bierze pod uwagę przykazanie boże, które nakazuje odpoczywać po skończonej pracy. Jest również strażnikiem wartości i dobrych obyczajów. Uważa, że naród przetrwa tylko wtedy, gdy będzie przechowywać tradycję. W domu Sędziego wszystkim gościom okazuje się szacunek ze względu na wiek, płeć lub sprawowany urząd. Gospodarz pilnuje, żeby nikt nie poczuł się urażony lub niechciany w domu. Dba również o obyczajność i kulturę w relacjach damsko-męskich. Sędzia kultywuje staropolską gościnność i hojność wobec przyjezdnych. Wygląd dworu świadczy o wielkim patriotyzmie gospodarza. Na ścianach domu wiszą portrety bohaterów narodowych – Tadeusza Kościuszki, Tadeusza Reytana i obrońców Pragi.
Stojący przy wejściu do sypialni zegar kurantowy wygrywa „Mazurka Dąbrowskiego”. W książkowych zbiorach Sędziego znajdują się dzieła greckich i rzymskich autorów, np. dialog „Fedon” Platona i biografia starożytnego polityka pod tytułem „Żywot Katona”. Gospodarz dworu jest więc żarliwym patriotą i człowiekiem dobrze wykształconym, obeznanym w historii i kulturze europejskiej. Sędzia to wzór gospodarza, jego dwór przedstawiony jest w utworze jako arkadyjskie miejsce, które przemija wraz z całą kulturą szlachecką.
Obraz dworu szlacheckiego w „Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska
Jan Chryzostom Pasek, autor „Pamiętników”, to typowy przedstawiciel polskiej szlachty w epoce baroku. Jest zaangażowanym obywatelem i rzetelnym gospodarzem. Uwielbia uczty i biesiady w towarzystwie bliskich. Z niezwykłą pilnością dba o swoje interesy, dlatego często popada w konflikty i pozywa do sądu swoich przeciwników. Jako ziemianin żyje w zgodzie z naturą, dba o zwierzęta i szanuje tradycję. Jego dom jest typowym staropolskim dworkiem szlacheckim.