Romantyzm przyniósł znaczne przemiany w światopoglądzie twórców i myślicieli. Zaczęto odchodzić od oświeceniowego kultu umysłu i racjonalności. Romantycy interesowali się tym, co pozarozumowe i ukryte dla ludzkich zmysłów. W ich twórczości pojawiały się często motywy fantastyczne, legendarne i religijne. Inspirowali się folklorem, ludowymi podaniami i baśniami. Twórcy epoki romantyzmu byli indywidualistami. Bohaterowie ich dzieł to samotni buntownicy, którzy walczą o wolność i przeciwstawiają się większości. Nie odrzucali jednak koncepcji narodu jako zbiorowości, która kształtuje indywidualną tożsamość. W polskiej tradycji romantycznej znaczącą rolę odgrywały idee niepodległościowe. Tematyka narodowowyzwoleńcza dominowała w twórczości wielu wybitnych polskich romantyków. Jednym z najsłynniejszych romantycznych poematów, które opisują walkę o niepodległość, jest „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza.
Wzniosłość narodowej tradycji a dramat jednostki w „Konradzie Wallenrodzie”
Głównym bohaterem utworu jest pochodzący z Litwy człowiek, który został wychowany przez Niemców. Nadano mu imię Walter Alf. Dzięki działalności litewskiego pieśniarza (wajdeloty) poznaje ojczystą kulturę i zachwyca się nią. Wajdelota wpaja mu patriotyzm i chęć poświęcenia się dla dobra kraju. We dwóch przedostają się na zamek księcia Kiejstuta, gdzie Walter poznaje piękną Aldonę. Para zakochuje się w sobie i bierze ślub. Szczęście młodej pary nie trwa jednak długo, ponieważ wajdelota namawia Waltera do poświęcenia się dla dobra Litwy. Młodzieniec decyduje się na wstąpienie do zakonu krzyżackiego i zwalczanie wrogów od środka. Zaczyna się posługiwać nazwiskiem Wallenrod i już jako Krzyżak wsławia się bohaterskimi czynami. Składa śluby zakonne i przysięga wierność zakonowi. Jego cnoty zostają dostrzeżone przez Krzyżaków, którzy wybierają Waltera na wielkiego mistrza zakonu. Wallenrod sabotuje działania rycerzy zakonnych i celowo popełnia poważne błędy jako dowódca. W ten sposób wypełnia swoją misję, ponieważ Krzyżacy ponoszą klęskę. Zdrada Wallenroda zostaje odkryta – bohater zostaje skazany na karę śmierci. Planuje wrócić do Aldony, ale kobieta mu odmawia. Poemat kończy się samobójstwem Waltera i śmiercią zrozpaczonej Aldony. „Konrad Wallenrod” to utwór o dramacie jednostki, która rezygnuje z osobistego szczęścia, żeby uratować swoją ojczyznę. Wzniosłość narodowej tradycji inspiruje bohatera do heroicznych czynów.
Wzniosłość narodowej tradycji a dramat jednostki w „Pieśni o Rolandzie”
„Pieśń o Rolandzie” to francuski epos rycerski, który opowiada o walce wojsk Karola Wielkiego z wyznającymi islam Saracenami. Tytułowy bohater jest najdzielniejszym rycerzem cesarza Karola. Kiedy jego oddział zostaje podstępnie zaatakowany przez wrogów, Roland nie decyduje się na wezwanie posiłków. Obawia się, że ktoś mógłby uznać go za tchórza lub człowieka pozbawionego honoru. Ginie w starciu z Saracenami, bohatersko odpierając ich ataki. Roland oddaje życie za swoją ojczyznę i wiarę chrześcijańską.