Franciszkanizm w Młodej Polsce

Franciszkanizm jako postawa życiowa zrodził się w średniowieczu. Podstawą tej filozofii jest oczywiście światopogląd i sposób życia świętego Franciszka z Asyżu. W literaturze nurt ten był wyraźnie obecny w wiekach średnich, na nowo odrodził się w okresie Młodej Polski. Franciszkanizm to idea życia w ubóstwie, afirmacji życia, pokory, miłości. Postawa ta zawiera też elementy buntu skierowanego przeciwko utartym schematom, dążenia do bogactwa i wygody, a także przeciwko nastrojom pesymistycznym.
    
Zainteresowanie św. Franciszkiem narastało w Polsce pod koniec XIX wieku. Pojawił się wówczas szereg książek na jego temat i to nie tylko katolickich ale też protestanckich i laickich. W 1896 Orzeszkowa opublikowała „Ascetkę” (tom „Melancholicy), w  1899 roku ukazała się książka Edwarda Porębowicza „Św. Franciszek z Asyżu”. Witkiewicz podjął próbę przełożenia „Kwiatków św. Franciszka” na gwarę góralską, a Wyspiański ideę franciszkanizmu wyrażał poprzez polichromie w kościele Św. Franciszka w Krakowie. Przekładu „Kwiatków” dokonał Leśmian, interpretując je jako obraz konfliktu między intuicją a intelektem. Pod koniec epoki (1918) Wacław Berent w „Żywych kamieniach” połączył franciszkanizm z pierwiastkiem dionizyjskim.  
    
Wśród poetów zwolennikiem franciszkanizmu był Jan Kasprowicz ukazujący (podobnie jak Wyspiański na polichromiach) św. Franciszka jako stygmatyka i człowieka czerpiącego radość nawet z cierpienia. W „Hymnie św. Franciszka z Asyżu” Bóg nazwany jest „rozdawcą bolesnych stygmatów”. Postawa franciszkańska jest tu sposobem przezwyciężenia zła, cierpienia, lęku przed śmiercią. Z kolei dla Tadeusza Micińskiego, który nie był zwolennikiem tego nurtu, postać świętego była pretekstem do ukazania przeżycia mistycznego („Stygmaty św. Franciszka”).
    
Najpełniejszą realizacją franciszkanizmu w młodopolskiej literaturze jest twórczość Leopolda Staffa. We wstępie do przekładu „Kwiatków św. Franciszka” ujął najważniejsze z punktu widzenia epoki elementy postawy świętego: niechęć do instytucjonalizacji (czyli utworzenia formalnego zakonu), emocjonalizm, intuicjonizm, poczucie wolności, afirmację życia.  Franciszkanizm stanowi sprzeciw wobec dekadentyzmu. Autor podkreśla, że święty był antyascetą, żyjącym w harmonii z naturą, człowiekiem pełnym radości („Dusza ludzka stworzona jest dla słońca, wiosny i wesela”). O stygmatach pojawia się niewielka wzmianka. W duchu franciszkanizmu pokonane zostają dwa największe demony: zło i śmierć:

Zło, które wybaczone być może, przestaje być złem

(…) kto nierozerwalnym węzłem miłości zjednoczył się ze światem i bytem śmierć nie istnieje.
    
Podobnie pojmowany franciszkanizm obecny jest w późniejszej twórczości Kasprowicza np. w „Balladzie o słoneczniku”, „Chwilach”, „Księdze ubogich”. Ekspresja hymnów zostaje zastąpiona rzeczywistą pokorą i zgodą na istniejący porządek rzeczy:

Twym czynem
Siąść na kamieniu, który się odłamał
Z odwiecznych skał,
I przez potoku odwieczny szum
Rozmawiać z Bogiem.

Na przykładzie poezji Kasprowicza widać również zmiany formalne, jakie pociągnął za sobą franciszkanizm. Następuje uproszczenie języka i znacznie ograniczenie środków artystycznych. Poeta często posługuje się także wierszem tonicznym.
    
W nurt franciszkański wpisuje się także twórczość Bronisławy Ostrowskiej (m.in. cykl „Rok zgody”). Charakterystyczne dla tej poezji jest ukazywanie łagodnego piękna przyrody, pogodzenie się z prawami życia i śmierci oraz zgodne połączenie doczesności z wiecznością:

Z życiem się, duszo, zgódź!
Z śmiercią się, duszo, zgódź!